ΤΑΛΩΣ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

 

ΤΟΜΟΣ ΚΔ΄ (2016)

 

 

 

 

 

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΜΑΝΙΑΤΗΣ

Ο συγκρητισμός στη νομική θεωρία και πράξη………………….         σελ.      7

ΝΙΚΟΛΕΤΑ ΜΠΕΧΛΙΒΑΝΗ

Η έννοια της κατάχρησης δικαιώματος μέσα από τη νομολογία

των δικαστηρίων της Κρήτης……………………………………..         σελ.      225

 

***

 

 

 

Τ Α Λ Ω Σ

 

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

 

ΤΟΜΟΣ ΚΔ΄ (2016)

 

 

 

 

 

 

 

Ο ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

ΣΤΗ ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ
(Με τη μελέτη της νομικής επιστήμης, της κοινωνιολογίας του δικαίου

και της ανθρωπολογίας του δικαίου «Approche syncretiste du droit»)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ

ΑΝΤΩΝΙΟΣ Π. ΜΑΝΙΑΤΗΣ

 

 

***

  

 

Λ Ι Β Υ Κ Ο  Π Ε Λ Α Γ Ο Σ

 

 

Το Δ σου πόθησα πολύ     

είσαι ένα στίγμα μεστό μυστήριο     

Ποιας θάλασσας να βάλω τη στολή;         

Είναι η σιωπή σου αλμυρό μαρτύριο.

                          

 

Ξάφνου θύελλα έρχεται και με παιδεύει

είσαι ένα στίγμα μισό μυστήριο

στον Ομφαλό της Θάλασσας με ξεπεζεύει

σε ασφαλή νησίδα με το Λίβα δηλητήριο…

 

 

Me ΑΒΡΑΚΑΤΑΜΠΡΑ 22.07.2014, 23.07.2014   

 

  

***

 

 

ΑΦΙΕΡΩΣΗ

 

1. Στους Γονείς μου και ιδιαίτερα στη Μητέρα μου.
2. Στη μνήμη του ST EX, στην εβδομηκονταετία από τη θυσία του.  

 

 

***

 

 

 

 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

 

1. Στον κ. Θεόδωρο Αλεξόπουλο, τέως Φοιτητή του Πανεπιστημίου Bologna,

2. Στον κ. Στρατή Παπαμανουσάκη, Διευθυντή Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου - Επίτιμο Πρόεδρο Δικηγορικού Συλλόγου Χανίων,        

3. Στον Ομότιμο Καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κ. Ερατοσθένη Καψωμένο,

4. Στον Υπαστυνόμο Β΄ κ. Δημήτριο Περισυνάκη. 

 

 

 

***

 

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

 

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ (ΣΕΛ. 16)

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΙΑ (ΣΕΛ. 17)

1. Το φαινόμενο του συγκρητισμού.

2. Η ιστορική απαρχή της αναλογίας.

3. Το Αιγαίο Πέλαγος ως μήτρα της αναλογίας.

4. Καθιέρωση της αναλογίας.

5. Το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου και ο κρητισμός.

6. Υπόθεση εργασίας.

 

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,

ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΜΕΘΟΔΟΙ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ (ΣΕΛ. 28)

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

1.1. Το ζήτημα των απαρχών της κρητικής προϊστορίας.

1.2. Ο συγκρητισμός προμινωικής γραφής με νεότερες γραφές στον κρητικό πολιτισμό.

1.3. Το ζήτημα της καταγωγής των Μινωιτών.

1.4.  Η ιστορία της αμιγούς μινωικής κυριαρχίας στην Κρήτη.

1.5. Ο μινωικός – αχαϊκός συγκρητισμός, οι Κουρήτες και ο Δίας.

1.6. Ο μύθος του Μινώταυρου και η ονοματοδοσία του Αιγαίου.

1.7. Η γένεση των νομοφυλάκων της αρχικής περιόδου.

1.8. Η δωρική Κρήτη.

1.9. Ο Κώδικας της Γόρτυνας.

1.10. Ελληνιστική περίοδος.

1.11. Συγκρητισμός και μέτρο.

1.12. Η ρωμαϊκή κυριαρχία και οι ελληνικές καταβολές του ρωμαϊκού δικαίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ (ΣΕΛ. 52)

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ

ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

2.1. Το ξέσπασμα της επανάστασης του Θερίσου.

2.2. Τα γραμματόσημα της επανάστασης του Θερίσου.

2.3. Η συμβιβαστική λήξη της επανάστασης του Θερίσου.

2.4. Τα στοιχεία της έννοιας του πατριωτικού συγκρητισμού.

2.5. Επαλήθευση του συγκρητισμού στην επανάσταση του Θερίσου.

2.6. Τεχνικές στρατιωτικών επιχειρήσεων.

2.7. Τα κρητικά νομικά έθιμα μέσα από τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης.

2.8. Ο συγκρητισμός μέσα από τη δημώδη ποίηση της Κρήτης.

2.9. Οι γνωμικές μαντινάδες ως άτυπο δίκαιο της κρητικής κοινωνίας.

2.10. Η επιβίωση των μαντινάδων.

2.11. Το έθιμο της αδελφοποιΐας και άλλες εκφάνσεις συγκρητισμού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ (ΣΕΛ. 69)

Η ΝΟΜΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΡΗΣΦΥΓΕΤΩΝ

3.1. Η έννοια του κρησφυγέτου.

3.2. Συγγενείς με το κρησφύγετο έννοιες: Λημέρι και Χάρακας.

3.3. Το Θέρισο ως το κρησφύγετο της φερώνυμης επανάστασης.

3.4. Παρατηρήσεις από το ζήτημα της μετατροπής συμβάσεων εργασίας

σε αορίστου χρόνου.

3.5. Παρατηρήσεις σε ευρύτερα ζητήματα.

3.6. Οι «Νόμοι Rolland».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ (ΣΕΛ. 82)

Η ΕΝΟΠΛΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

4.1. Ζητήματα μεθοδολογίας στη νομική επιστήμη.

4.2. Ο πυρρίχιος χορός.

4.3. Οικογενειακά.

4.4. Συγκρητιστική πολιτική κίνηση και Δημοφρουρές.

4.5. Κατ’ οίκον οπλοκατοχή.

4.6. Επιβίωση της οπλοκατοχής και το απόστημα των Ζωνιανών.

4.7. Κρατικά θεσμικά στερεότυπα.

4.8. Εισήγηση μίας νομικής μεθόδου για τα όπλα.

 

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ (ΣΕΛ. 96)

ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

1.1. Πειρατεία και Κρήτη.

1.2. Ευρύτερη ιστορική θεώρηση της πειρατείας.

1.3. Η πειρατεία ως το έγκλημα των φτωχών.

1.4. Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και πειρατεία.

1.5. Ευρωπαϊκή Ένωση και αντιπειρατεία.

1.6. Ο Διεθνής Κώδικας Ασφάλειας Πλοίων και Λιμενικών Εγκαταστάσεων και η πειρατεία.

1.7. Ελληνικό δίκαιο της Πειρατείας. 

1.8. Η ρύθμιση του αντιπειρατικού επαγγέλματος.

1.9. Σταθερές για την πειρατεία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ (ΣΕΛ. 121)

ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

ΤΗΣ ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ

2.1. Μοντέλα ενάλιας λαθρομετανάστευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

2.2. Συσχέτιση της λαθροδιακίνησης με την πειρατεία και το δουλεμπόριο.

2.3. Ανοχύρωτο το Αιγαίο έναντι εμπρησμών από την Τουρκία.

2.4. Απελευθέρωση της αυτόνομης κατάδυσης στις ελληνικές θάλασσες.

2.5. Στρατιωτικά συντεταγμένα σώματα και ενάλια λαθρομετανάστευση.

2.6. Ανοχύρωτο το Αιγαίο έναντι λαθρομετανάστευσης από την Τουρκία.

 

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΑΓΩΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ (ΣΕΛ. 135)

ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΑΓΩΓΕΣ

ΓΙΑ ΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

1.1. Η φιγούρα «Διοτίμα».

1.2. Η Διοτίμα ως σύμβολο του συγκρητισμού.

1.3. Η φιγούρα «Μέντορας».

1.4. Η φιγούρα «Νέστορας».

1.5. Αξιολόγηση τεχνοκρατική ή ανθρωπιστική - πλουραλιστική από τον «Νέστορα»;

1.6. Ο Νέστορας στο πλαίσιο της εκπόνησης πτυχιακής ή διπλωματικής εργασίας.

1.7. Η διοικητική λειτουργία των εκπαιδευτικών. 

1.8. Σχεδίασμα για την αναθεώρηση διατάξεων του άρ. 16 του Συντάγματος.

1.9. Ο κίνδυνος του Δούρειου Ίππου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ (ΣΕΛ. 155)

ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΑΓΩΓΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΔΙΤ

2.1. Εναλλακτικό contracting out.

2.2. Αρχαιοελληνική καταγωγή παραχώρησης και τεχνικής νομοθεσίας.

2.3. Έννοια των ΣΔΙΤ και επιλέξιμοι φορείς.

2.4. Πεδίο εφαρμογής του νόμου για τις ΣΔΙΤ.

2.5. Κεντρικός υποστηρικτικός μηχανισμός.

2.6. Περιθωριοποίηση της κοινωνίας στην πρόταση αντικειμένων ΣΔΙΤ.

2.7. Γενικές αρχές.

2.8. Κριτήρια επιλογής και ανάθεσης.

2.9. Διαδικασίες ανάθεσης.

2.10. Εξαιρετική διαδικασία εφαρμογής διατάξεων περί ιδιωτικοποιήσεων.

2.11. Συμβατικό πλαίσιο και ειδικές ρυθμίσεις.

2.12. Νομικά θέματα.

2.13. Μεθοδολογία επίλυσης διαφορών.

2.14. Η συγκρητιστική προσέγγιση για τις ΣΔΙΤ και η Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων.

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ (ΣΕΛ. 174)

Ο ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΩΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ

1. Το Αιγαίο Πέλαγος ως θάλασσα Ελευθερίας.

2. Το Αιγαίο Πέλαγος ως θάλασσα Αναλογίας.

3. Το Αιγαίο Πέλαγος ως θάλασσα Συγκρητισμού.

4. Το Λιβυκό Πέλαγος ως θάλασσα εμπορίου και πολιτισμού.

5. Η Γαύδος ως ομφαλός θαλάσσης.

6. Ο μαθηματικά διατυπωμένος ορισμός του συγκρητισμού.

7. Ο νομικός συγκρητισμός των Κρητικών πριν τη ρωμαιοκρατία.

8. Συμπεράσματα για το νομικό συγκρητισμό στην αρχαία Κρήτη.

9. Σχέση συγκρητισμού και εμφυλίων πολέμων.

10. Περιθωριοποίηση του όρου «συγκρητισμός» στη σύγχρονη Κρήτη.

11. Προς μία συγκρητιστική μέθοδο του δικαίου.  

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (ΣΕΛ. 189)

1. ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΔΥΣΚΟΛΩΝ ΟΡΩΝ

2. ANTOINE MANIATIS, APPROCHE SYNCRETISTE DU DROIT

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΣΕΛ. 213)

 

ΣΥΝΟΨΗ (ΣΕΛ. 221)

RESUME (ΣΕΛ. 223)

 

***

 

 

 

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ

 

Σχήμα 1. Κουρήτες και Δίας.                                                       σελ.   37

Σχήμα 2. Χρονικά διαδοχικός συγκρητισμός στο δίκτυο λατρείας διαμορφωμένο πριν την Ενετοκρατία.        σελ.   70

Σχήμα 3. Μοντέλα λαθρομετανάστευσης και πειρατείας.              σελ. 123

Σχήμα 4. Τα μέλη της Επιτροπής αξιολόγησης της Διπλωματικής

Εργασίας (Δ.Ε.) (ή πτυχιακής εργασίας) και η αποστολή τους. σελ. 149 

Σχήμα 5. Η τριάδα των υπηρεσιακών λειτουργιών των εκπαιδευ-

     τικών.                                                                                      σελ. 151

Σχήμα 6. Η Κρήτη ως Λόγος πελαγών της Μεσογείου Θάλασσας. σελ. 176

Σχήμα 7. Ο νομικός συγκρητισμός.                                              σελ. 179

Σχήμα 8. Κορυφαίες εκφάνσεις πολιτιστικής επιρροής της αρχαίας

Κρήτης στο ρωμαϊκό κράτος.                                                  σελ. 186                                     

Σχήμα 9. Πανόραμα της νομικής μεθόδου του συγκρητισμού.      σελ. 186

 

 

 

***

  

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΙΑ

 

1. Το φαινόμενο του συγκρητισμού.

Ο συγκρητισμός αναφέρεται από τον Πλούταρχο και αποδίδει τη συνένωση των Κρητών, κατά κανόνα μέχρι τώρα αναλισκομένων σε εσωτερικές έριδες, για την απόκρουση κοινού κινδύνου επιδρομής, όπως η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, κατά της Κρήτης. Ειδικότερα, ο όρος αυτός δημι-ουργήθηκε κατά τη διάρκεια των πολέμων των Ρωμαίων για την κατάκτηση της Κρήτης, με την έννοια της υπέρβασης των αντιθέσεων των κρητικών πόλεων - κρατών και της συνένωσής τους προς αντιμετώπιση του ρωμαϊκού κινδύνου^[1].

Αν και αυτός είναι ο ορισμός στον οποίο κυρίως βασίζεται η παρούσα μελέτη, στην  επιστήμη δίνεται για αυτήν την κίνηση ένας ορισμός ιδίως θρησκευτικής και δευτερευόντως γεωπολιτικής φύσεως. Ειδικότερα, συγκρητισμός καλείται η θεοκρατία, το φαινόμενο της αναμείξεως και συγχωνεύσεως διαφόρων θρησκειών, θεών και τύπων λατρείας, το οποίο ακριβώς αρχίζει από τη μετανάστευση των ινδογερμανικών λαών στις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο^[2]. Σε στενότερη έννοια, χαρακτηρίζεται με το όνομα αυτό η ανάμειξη των θεών ιδίως με την είσδυση των ανατολικών θρησκειών στον ελληνορωμαϊκό κόσμο κατά την ελληνιστική περίοδο και τους χρόνους των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Ο συγκρητισμός αυτός αποτελεί μέρος του φαινομένου της συγχωνεύσεως μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, που εκτεί-νεται και στις μορφές της κοινωνίας και της πολιτείας, της τέχνης και της φιλολογίας και συνίσταται σε συγχώνευση όχι μόνο πολιτισμών αλλά και λαών. Πρόκειται για συνέπεια του έργου του Αλεξάνδρου του Μεγάλου ο οποίος επιζήτησε τη συγχώνευση αυτή. Η πολιτική αυτή συνεχίστηκε από τους διαδόχους του, ενώ ο συγκρητισμός άκμασε στη ρωμαϊκή περίοδο, της οποίας η κυριολεκτική έννοια του συγκρητισμού, όπως επισημάνθηκε, αποτέλεσε ανάχωμα (για την κατάκτηση της Κρήτης).

Θα ήταν σκόπιμο να γίνει προσέγγιση αυτού του φαινομένου σε σχέση με το δίκαιο, ειδικότερα στο επίπεδο της νομικής θεωρίας αλλά και σε εκείνο της νομικής πράξης. Το ίδιο το Κρητικό Δίκαιο δεν είναι άλλο από ένα συγκρητισμό, μια χρυσή τομή, μια μεσότητα, ανάμεσα στις ακρότητες της ελευθερίας και στις δεσμεύσεις του νόμου. Το συναμφότερον μιας ιδεώδους πολιτείας και μιας πραγματικής νομοθεσίας, του απολλώνιου φωτός και του διονυσιακού πάθους, της εξελισσόμενης ανάπτυξης και της σταθερής ασφά-λειας. Μια κοσμοθεωρία του μέτρου, της αυτάρκειας, της αρμονίας. Αυτός ο απαράμιλλος συνδυασμός παράδοσης και ανανέωσης, πολιτικής και οικονο-μίας, μερικού και καθολικού, συνοδεύει το Κρητικό Δίκαιο στους αιώνες της εξέλιξής του, από την αρχαία πόλη στη μεσαιωνική αυτοκρατορία και στο νεότερο κράτος. Είτε πρόκειται για το «Κοινόν των Κρητών» στην αρχαία περίοδο, είτε για τη Γενική Επαναστατική Συνέλευση, είτε για την Κρητική Βουλή. Στη σύγκρουση του ελληνορωμαϊκού δικαίου, στη σύνθεση της ελληνοχριστιανικής παράδοσης, στην εξισορρόπηση των εθνικών, κοινωνι-κών και πολιτικών δυνάμεων^[3].

Ο συγκρητισμός θεωρείται ως κομβικό σημείο για την ερμηνευτική προσέγγιση όχι μόνον της Κρήτης στην Εκατονταετηρίδα από την τυπική της ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος, αλλά και του πολιτισμού της συλ-λογικότητας, ο οποίος συνάδει και με τον ηρωισμό της επανάστασης, σε διεθνές επίπεδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για αυτήν την επισήμανση αποτελεί η μονογραφία «Επανάσταση Θερίσου 1905», η  οποία λόγω της συγκρητιστικής της προσέγγισης θα μπορούσε να επιγράφεται «Ο Συγκρη-τισμός του Κρησφύγετου 1905»^[4].

Ο συγκρητισμός δεν αποτελεί μόνον αυτό που παραδίδουν οι αρχαίες πηγές, δηλαδή τη συμμαχία των Κρητικών κατά των εκτός της Κρήτης πολεμίων στην αρχαία ιστορία, όπως έχει επισημανθεί. Συνιστά και μία  εμβληματική περίπτωση στην παραγωγή και στην πρόοδο του πολιτισμού, στο πλαίσιο δηλαδή μίας χορείας παραπλήσιων εννοιών με ιδιαίτερο μεταφορικό και φιλοσοφικό φορτίο, όπως το προαναφερθέν παράδειγμα του κρησφύγετου, που και αυτό, όχι τυχαία, χρησιμοποιήθηκε στην ερμηνευτική προσέγγιση του επαναστατικού γεγονότος του Θερίσου.

Με βάση και τα παραπάνω, είναι προφανές ότι ο συγκρητισμός ως νομι-κός θεσμός εντάσσεται στο χώρο του Δημοσίου Δικαίου, ιδίως του Εσωτερι-κού. Αν και κυριότατα αποτελεί εργαλείο και σύστημα αξιών στο πλαίσιο του Δημοσίου Δικαίου, θα μπορούσε να αναζητηθεί στον περίγυρο της έννοιας και μία διάσταση στο χώρο των βιοτικών σχέσεων που υπάγονται στο Ιδιωτικό Δίκαιο. Για παράδειγμα, οι οικογενειακοί δεσμοί, που επεκτείνονται με το θεσμό της αδελφοποιίας  και γενικεύονται με το έθιμο της φιλοξενίας, δημιουργούν ένα αδιάσπαστο μέτωπο αλληλεγγύης^[5].

    

2. Η ιστορική απαρχή της αναλογίας.

Ο συγκρητισμός είναι από τη φύση του διατυπωμένος και με μαθηματικές αναφορές. Το ενδιαφέρον είναι ότι για τη συγγένεια αυτή ομιλεί ήδη η ιστο-ρική καταγωγή της αναλογίας, όπως ονομαζόταν στην αρχαία ελληνική γλώσσα η αναλογικότητα, όρος που αποτελεί νεολογισμό^[6].

Η λέξη «αναλογία» είναι ουσιαστικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, σημαίνοντας ισότητα λόγων, ή, γενικότερα, ομοιότητα στις σχέσεις^[7]. Οι καταβολές της αναλογικότητας φθάνουν ως την αρχαιοελληνική σκέψη, όπου ουσιαστικά περικλείεται στην ιδέα του ορθού μέτρου που οδηγεί στην πραγμάτωση της ουσιαστικής δικαιοσύνης, όπως είχε τούτη ήδη αποτυπωθεί στο πλαίσιο της νομοθεσίας του Σόλωνα^[8]. Η αντίληψη του ορθού μέτρου οδηγεί κατά λογική αναγκαιότητα στην απόρριψη του υπέρμετρου, που εκφράστηκε με τον περιορισμό της εξουσίας των γαιοκτημόνων στην αθη-ναϊκή πολιτεία.

Το αξιολογικό πρόταγμα της αναλογικότητας εντοπίζεται επίσης στη διδασκαλία του Αριστοτέλη για την διανεμητική δικαιοσύνη. Η συγκεκρι-μένη έκφανση της stricto sensu -κατά την αριστοτελική διάκριση- δικαιοσύνης, εφαρμόζεται στις περιπτώσεις διανομής αγαθών από την Πολιτεία. Σε αντίθεση με τη διορθωτική δικαιοσύνη, η διανεμητική έχει ως γνώμονα τη γεωμετρική και όχι την αριθμητική αναλογία, για την επίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης, μέσα από τη σύμμετρη κατανομή βαρών στους πολίτες, κατόπιν στάθμισης των δυνάμεων και των υπηρεσιών τους. Με άλλα λόγια, ο Αριστοτέλης δεν αντιλαμβάνεται τη δικαιοσύνη αριθμητικά, αλλά τη διακρίνει σε διανεμητική και διορθωτική, αναλόγως αν πρόκειται για σχέσεις πολίτη και Πολιτείας ή πολιτών μεταξύ τους. Αντίστοιχη είναι η καθιερωμένη από το Μεσαίωνα και έπειτα διάκριση του Θωμά Ακινάτη ανάμεσα στη iustitia distributiva και τη iustitia commutativa. Με αυτήν την έννοια ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει το άνισο ως άδικο και το ίσο ως δίκαιο. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» αναφέρει ότι στις διαφορετικές περιπτώσεις διαφορετικό είναι και το (απονεμόμενο) δίκαιο, το οποίο δεν είναι απλώς το ίσο, αλλά το κατ’ αξία ίσο. Διέκρινε λοιπόν την απλώς αριθμητική ισότητα από την ισότητα κατ’ αξία και θεωρούσε ότι μόνο η δεύτερη ανταποκρίνεται στην ιδέα της δικαιοσύνης.

Οι θέσεις που αναζητούν την εννοιολογική - φιλοσοφική θεώρηση της έννοιας της αναλογικότητας στον Αριστοτέλη δεν είναι καθολικά αποδεκτές. Υποστηρίζεται ότι η αριστοτελική φιλοσοφία εμπεριέχει την έννοια του αναλόγου, μόνο υπό το πρίσμα της καθοδηγητικής του νομοθέτη ιδέας, σε ό,τι αφορά τον καθορισμό της λειτουργίας του δικαίου, μην έχοντας σχέση με την παρούσα θεώρηση της αρχής, στο πεδίο της ερμηνείας - εφαρμογής του^[9]. Σε κάθε περίπτωση, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ως αρχή το γνωμικό «Μέτρον άριστον» ή «Μηδέν άγαν».

Η αναλογικότητα έχει δύο εκφάνσεις, την αρνητική (απαγορευτική) και τη θετική (επιτακτική). Κατά την πρώτη, είναι λογικά αδιανόητη και κατά το δίκαιο ανεπίτρεπτη η ισότητα ποινών ή αμοιβών σε άνισες περιπτώσεις, κατά τη δεύτερη η ανισότητα τούτων σε ίσες περιπτώσεις. Αυτό έχει περι-γραφεί ως αρχή της αναλογικότητας και δικαιότητας  στο πλαίσιο των αρχών για ερμηνεία των νόμων^[10]. Ωστόσο,  προσιδιάζει, στη σημερινή έννομη τάξη, κυρίως προς τη συνταγματική αρχή της ισότητας, παρά προς την αρχή της αναλογικότητας.

Οι αξιολογικές κρίσεις της ελληνικής φιλοσοφίας μεταδόθηκαν και καλ-λιεργήθηκαν περαιτέρω, στο ρωμαϊκό δίκαιο.

 

3. Το Αιγαίο Πέλαγος ως μήτρα της αναλογίας.

Η αναλογία γεννήθηκε στο Αιγαίο Πέλαγος και αναδύθηκε από κορυφαίους διανοητές του αρχαιοελληνικού κόσμου. Ειδικότερα, ο Πυθαγό-ρας από το νησί του Ανατολικού Αιγαίου, τη Σάμο, μεγάλος φιλόσοφος και ιδρυτής της Πυθαγόρειας Σχολής, ασχολήθηκε με το φαινόμενο αυτό και είχε μία σπουδαία συμβολή στη γεωμετρία. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι οι Πυθαγόρειοι είναι οι ιδρυτές της μαθηματικής επιστήμης, ενώ ο Πυθαγόρας θεωρείται ως ο πατέρας αυτής της επιστήμης, η οποία συνεπώς είναι εμπνευσμένη από την αρμονία του Αιγαίου. Η χρυσή τομή ή χρυσή αναλογία είναι μία έννοια που αποδίδεται στον Πυθαγόρα και αποκαλύπτει ότι ο λόγος του μικρότερου τμήματος προς το μεγαλύτερο είναι ίσος με το λόγο του μεγαλύτερου τμήματος προς το όλον (μήκος του ευθύγραμμου τμήματος). Αυτή η μαθηματική αναλογία είναι πολύ συχνή στη φύση και θεωρείται ιδανικό ομορφιάς και αρμονίας. Επιπλέον, η αναλογία αναδύθηκε και στην άλλη πλευρά του Πελάγους, στα χώματα της Μικράς Ασίας. Εκεί, στην πόλη της Μιλήτου μεγαλούργησε ο Θαλής, ο οποίος συγκαταλέγεται μεταξύ των επτά σοφών της αρχαίας Ελλάδας. Αυτός ο Έλληνας φιλόσοφος συνέβαλε ιδιαίτερα στη μαθηματική επιστήμη ενώ θεωρείται ως η μεγαλύ-τερη προσφορά του ότι αναζητούσε την απόδειξη. Ο Μιλήσιος μελέτησε και καλλιέργησε την αναλογία και ήταν της γνώμης ότι πρέπει κανείς να δρα στη βάση του μέτρου, δηλαδή με σύνεση.

Αρχικά η αναλογία συνελήφθη από αυτούς τους δύο διανοητές ως μία έννοια σε αρχαϊκή μορφή. Με άλλα λόγια, αυτό που συνέλαβαν οι Αιγαιο-πελαγίτες της μητροπολιτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας ήταν ένας λόγος, του τύπου α/β. Πρόκειται για ένα κλάσμα του οποίου ο αριθμητής και ο παρονομαστής βρίσκονται σε αριθμητική αρμονία, εκφραζόμενη με έναν ακέραιο αριθμό, κατά κανόνα μικρό. Αυτή η αρμονία συνίσταται λοιπόν στο λόγο, όνομα ουσιαστικό της ελληνικής γλώσσας το οποίο σημαίνει λογική και ομιλία, όπως επίσης, στην εξεταζόμενη περίπτωση, το αποτέλεσμα μίας συσχέτισης με βάση τους κανόνες της λογικής. Καθώς πρόκειται για ένα κλάσμα (με αρμονική σχέση των τιμών του, όπως επισημάνθηκε), πρόκειται για την αριθμητική πράξη της διαίρεσης που ανακύπτει. Η διαίρεση δεν εκφράζεται απλώς με το καθιερωμένο σύμβολο του κλάσματος, αλλά ήδη προκύπτει από τη σχετική ορολογία. Πράγματι, το πρώτο συνθετικό του όρου «αναλογία» είναι η ελληνική λέξη «ανά», που σημαίνει δια, όντας το σύμβολο της κατανομής, της διαίρεσης, συνεπώς του αναλογισμού. Η ανα-λογία είναι εύγλωττα  συνδεδεμένη με τη λογική και μαθηματική διεργασία της διαιρέσεως. Ένα από τα προβλήματα της νομικής επεξεργασίας της αρχής της αναλογικότητας έγκειται στο γεγονός ότι συνήθως παραλείπεται να γίνει εμβάθυνση στα ετυμολογικά δεδομένα της ορολογίας.

Βέβαια, στους κόλπους των μαθηματικών η διαίρεση αποκαλύπτει την ουσιαστική της φύση, ως εκδοχή της αριθμητικής πράξεως του πολλα-πλασιασμού. Σε ανταπόκριση προς την καρτεσιανή λογική που θέλει τα σύνολα ως ζεύγη στη βάση ενός και μόνον κριτηρίου διαίρεσης και ταξινόμησης των διαφόρων στοιχείων, οι τέσσερις αριθμητικές πράξεις θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε μόνον δύο βασικές πράξεις, την πρόσθεση και τον πολλαπλασιασμό. Προφανώς, στο πλαίσιο αυτής της απλουστευτικής και συγκεντρωτικής προσέγγισης, οι υπολειπόμενες πράξεις της  αφαιρέσεως και της διαιρέσεως δεν αποτελούν παρά εκδοχές των δύο βασικών πράξεων κατά τη σειρά που αναφέρθηκαν, αντίστοιχα. Ειδικότερα, ως προς τη διαί-ρεση, αυτή θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αν ένας αριθμός  υποκείμενος σε διαίρεση πολλαπλασιαζόταν με το δεκαδικό αριθμό ίσο με τον αριθμό με τον οποίο  ο αρχικός αριθμός πρέπει να διαιρεθεί. Ομοίως, η αφαίρεση ισοδυναμεί με πρόσθεση του αρνητικού αριθμού σε σχέση με τον εκάστοτε αριθμό με θετικό πρόσημο.

Βέβαια, αν η αναλογία έχει αρχικά θεωρηθεί ως ένα μόνον κλάσμα, υπό τη μορφή της αρμονίας στο εσωτερικό του, αργότερα ο αρχαιοελληνικός στοχασμός θα προόδευε προς ένα σκεπτικό, το οποίο έμελλε να γίνει κλασικό. Πρόκειται για την αναλογία ως ισότητα όχι πια δύο αριθμών, αλλά δύο λόγων, δηλαδή διαφόρων κλασμάτων, με τον εξής τύπο: α/β = γ/δ.

Η ισότητα δεν είναι μόνον η στοιχειώδης ισότητα, η οποία συνίσταται στην ταυτότητα  τιμών πολλών περισσότερων της μίας οντοτήτων, αποκα-λούμενη ισοτιμία, της μορφής: α = β. Ισότητα αποτελεί και η προηγμένη περίπτωση κατά την οποία προκύπτει απλώς ισότητα αποτελέσματος, μεταξύ συγκρινόμενων οντοτήτων, που δεν αποβαίνουν ίσες καθεαυτές. Πρόκειται μόνον για τους διαφόρους λόγους, στους οποίους οι οντότητες μετέχουν, που είναι ίσοι. Από αυτά τα δεδομένα προκύπτει η έννοια της σύνθετης μορφής της αναλογίας, δηλαδή της αναλογίας νοούμενης ως ισότητας τουλάχιστον δύο λόγων. Μάλιστα, επειδή συνήθως παραδίδεται ως ορισμός της λέξεως «αναλογία» η «ισότητα των λόγων», μπορεί να προκύπτει παρανόηση ότι αναλογία είναι η ισότητα δύο λόγων και όχι και η εναλλακτική περίπτωση της αρμονίας δύο τιμών στο πλαίσιο ενός μόνον λόγου.

Σε κάθε περίπτωση, η σύνθετη μορφή της αναλογίας, η οποία θα μπο-ρούσε να ονομαστεί «ισολογισμός», είναι αρκετά εύγλωττη για την εγγενή συγγένεια που υφίσταται μεταξύ της πρωταρχικής έννοιας της ισότητας (με τη στενή έννοια του όρου) και της αναλογίας. Με άλλα λόγια, κατά περί-πτωση η αναλογία μπορεί να συγγενεύει με την ισότητα, όπως η αναλογία νοείται ως ισότητα λόγων, αλλά δυνητικά και με την εναλλακτική μορφή της αρμονίας ενός μόνο λόγου. Αυτό το τελευταίο ενδεχόμενο συμβαίνει σε περίπτωση κατά την οποία ένα κλάσμα περιλαμβάνει δύο τιμές ταυτόσημες, το οποίο επομένως ισούται με τη μονάδα, δηλαδή με ακέραιο αριθμό που είναι δηλωτικός της επίμαχης αρμονίας. Η οριακή αυτή περίπτωση εκφρά-ζεται ως εξής: α/α = 1.

Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι λίγους αιώνες αργότερα το Αιγαίο, λίγο πιο κάτω, ξανάπιασε το λόγο, αυτή τη φορά με θεολογική - μεταφυσική διάσταση. Ειδικότερα, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης έγραψε στην Πάτμο το Ευαγγέλιο, το οποίο ξεκινά με τον Λόγο (λογική, αίτιο της δημιουργίας), ως εξής: «Εν αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, και Θεός ην ο Λόγος».  

 

4. Καθιέρωση της αναλογίας.

Η αρχή της αναλογίας, με τη μορφή που σήμερα γίνεται αντιληπτή, προέρχεται από το γερμανικό αστυνομικό δίκαιο. Υποστηρίζεται ότι η δράση των αστυνομικών οργάνων είναι νόμιμη μόνο όταν περιορίζεται, ενόψει του σκοπού που επιδιώκει να θεραπεύσει, στο αναγκαίο μέτρο. Σύμφωνα με μία εικόνα που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από το Fritz Fleiner, νομικό και συγγραφέα ενός βιβλίου, που αρχικά εκδόθηκε το 1911 σχετικά με τους θεσμούς του γερμανικού διοικητικού δικαίου, «Δεν πυροβολείς σπουργίτια με κανόνια»^[11]. Αυτήν την παροιμιώδη έκφραση μετήλθε η γερμανική νομική θεωρία για να περιγράψει την αναζητούμενη εύλογη σχέση. Με το περιεχό-μενο αυτό η αρχή καθιερώνεται στη νομολογία του πρωσικού Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι πρώτες νομολογιακές εφαρμογές δεν κάνουν πάντοτε πανηγυρική μνεία στην αρχή αυτή.

Η αναλογία, με σαφείς τις καταβολές από το Δημόσιο Δίκαιο και δη κατ’ αναφορά με το σκληρό πυρήνα της κυριαρχίας του κράτους - έθνους, όπως είναι η αρμοδιότητα της αστυνόμευσης, έχει αποκτήσει κεντρική σημασία στο σύστημα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων και διατρέχει την πρόσφατη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων, των ανεξάρτητων αρχών καθώς και των ανώτατων δικαστηρίων των ευρωπαϊκών χωρών στις οποίες εφαρμόζεται το αγγλοσαξονικό δίκαιο. Επιπλέον, έχει αποτελέσει αντι-κείμενο εκτεταμένης επεξεργασίας από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένω-σης ως αρχή του ευρωπαϊκού δικαίου, που περιλαμβάνεται και στη Συνθήκη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος^[12]. Το ίδιο συμβαίνει και από την πλευρά του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κατ’ εφαρμογή του άρ. 6 παρ. 1, του άρ. 8 παρ. 2, του άρ. 9 παρ. 2 και του άρ. 10 παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία όμως βαρύ-νεται με την έλλειψη μίας γενικής ρήτρας που να καθιερώνει συλλήβδην, στις έννομες σχέσεις στις οποίες αφορά η Σύμβαση, την αρχή της αναλογίας.

Για την ελληνική έννομη τάξη, γενέθλιος απόφαση θεωρείται η απόφαση Σ.Ε. 2112/1984, η οποία έκανε ρητή μνεία στην αναλογικότητα, ως περιορι-σμό των περιορισμών των ατομικών θεμελιωδών δικαιωμάτων. Κρίθηκε έτσι ως δογματικό θεμέλιο της αρχής η αρχή του κράτους δικαίου, που και αυτή άλλωστε δεν έμελλε να κατοχυρωθεί ρητά στο οικείο Σύνταγμα παρά το 2001. Στο ίδιο άρθρο με τη δικαιοκρατική αρχή, καθιερώθηκε ρητά και η αναλογία με τη μορφή γενικής ρήτρας. Ειδικότερα, με την συνταγματική αναθεώρηση του 2001 προστέθηκε διάταξη, της παρ. 1 εδ. δ΄ του άρ. 25 για τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του  κοινωνικού συνόλου, κατά την οποία «Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας».

 

5. Το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου και ο κρητισμός.

Η αρχή της χρηστής διοικήσεως απορρέει από τη ρητά κατοχυρωμένη στο άρ. 25 παρ. 1 εδ. α΄ του Συντάγματος αρχή του κράτους δικαίου, η οποία, όπως έχει επισημανθεί, χρησίμευσε και για τη συνταγματική θεμε-λίωση της αρχής της αναλογίας. Αυτή η γενική αρχή του Διοικητικού Δικαίου συνεπάγεται, για παράδειγμα, το καθήκον της λιμενικής αρχής για  ενεργό επιμέλεια του ζητήματος της έγκαιρης εξεύρεσης ναυαγοσωστών από τους υπόχρεους, όπως είναι οι παραθαλάσσιοι Δήμοι, σε κάθε ναυαγο-σωστική περίοδο (καλοκαίρι),  με τρόπο δεοντολογικό και χωρίς την αθέμιτη προσφυγή σε κυρώσεις. Άλλωστε, και σε περίπτωση κατά την οποία δια-τάξεις νόμων επιβάλλουν στη Διοίκηση εντός ευλόγου χρόνου να ενεργήσει ή να απόσχει από ορισμένη ενέργεια, τίθεται θέμα εφαρμογής της αρχής της χρηστής διοικήσεως ως προς τη χρήση της αόριστης έννοιας του εύλογου χρόνου^[13].

Η αρχή αυτή αντιστοιχεί μεταξύ άλλων στην τεχνική του διαλόγου του ελεγχομένου με τον ελέγχοντα, αρκετά πριν από την κρίσιμη περίοδο εκπλή-ρωσης των υποχρεώσεων εξεύρεσης ναυαγοσωστών. Μάλιστα, η περίοδος χάριτος, όπως αυτή απονέμεται από τη λιμενική αρχή προς τον υπόχρεο για τις πρώτες ημέρες κάθε ναυαγοσωστικής περιόδου (αρχές Ιουνίου) εκτιμάται ότι  θίγει το τεκμήριο αθωότητας του ελεγχομένου.

Ειδικότερα, για την έκδοση καταδικαστικής αποφάσεως κατά διωκό-μενου ποινικά, τίθεται ως προϋπόθεση η διαμόρφωση δικανικής πεποιθή-σεως για τη συνδρομή των  πραγματικών περιστατικών που θεμελιώνουν το έγκλημα. Η τυχόν ύπαρξη αμφιβολιών ως προς ένα από τα περιστατικά ωφελεί τον κατηγορούμενο, καθώς ο δικαστής οφείλει να αποφαίνεται υπέρ του κατηγορουμένου σε περίπτωση αμφιβολίας. Πρόκειται για το θεμελιώδη δικονομικό κανόνα «in dubio pro reo», ο οποίος είναι συγκρίσιμος με  την αρχή της ερμηνευτικής του συνταγματικού δικαίου  «in dubio pro libertate». Η τελευταία αρχή σημαίνει ότι ο ερμηνευτής, άρα και ο εφαρμοστής του δικαίου, οφείλει να προσεγγίζει το νόημα των κανόνων με ένα πνεύμα φιλελεύθερο, υπέρ των ατομικών ελευθεριών, και όχι πολιτειοκρατικό σε περίπτωση κατά την οποία υπάρχει αμφιβολία.

Εξάλλου, προς την προαναφερθείσα αρχή της ποινικής δικονομίας συνδέεται στενά το τεκμήριο αθωότητας, κατά το οποίο ο κατηγορούμενος θεωρείται αθώος μέχρι  ενδεχόμενα να βεβαιωθεί η ενοχή του, πράγμα που γίνεται με τη δικαστική απόφαση. Για το τεκμήριο αυτό, το οποίο διατρέχει ολόκληρη τη δίκη, διαλαμβάνουν διατάξεις γενικότερης ισχύος, όπως εκείνες της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αυτές οι δύο δικονο-μικές αρχές που διέπουν τη διαμόρφωση του περιεχομένου των δικαστικών αποφάσεων δύνανται να θεωρηθούν ως συνέπειες αφενός της αρχής της ισότητας και αφετέρου του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου^[14].

Με το τεκμήριο αθωότητας συνάπτεται και το δικαίωμα σιωπής και μη αυτοενοχοποίησης. Ο κατηγορούμενος όχι απλώς τεκμαίρεται ότι είναι αθώος, αλλά έχει το δικονομικό δικαίωμα να μην απαντήσει όσον αφορά το ζήτημα της ενοχής του, ασκώντας δικαίωμα και όχι εκπληρώνοντας υπο-χρέωση σε απολογία του. Σε κάθε περίπτωση, έχει δικαίωμα να μην δηλώσει προς τις δικαστικές αρχές τίποτα που να επιβαρύνει τη θέση του, επομένως δεν μετατρέπεται σε ακούσιο ομολογητή της τυχόν ενοχής του. Μάλιστα, θεωρείται ότι έχει και δικαίωμα άρνησης της κατηγορίας, ακόμη και σε περίπτωση που στην πραγματικότητα είναι ένοχος. Συνεπώς, του αναγνωρί-ζεται το δικαίωμα ψεύδους, ειδικά ως προς το θεμελιώδες ζήτημα της ενοχής του. Ωστόσο, δεν θα ήταν νόμιμο να κατασκευάσει αποδεικτικά στοιχεία της δήθεν αθωότητάς του, επιχειρώντας να παραπλανήσει το δικαστήριο.

Έστω και οριακά, υπάρχει λοιπόν και το δικονομικό δικαίωμα της ψευδούς άρνησης της κατηγορίας. Αυτή η ιδιορρυθμία της Ποινικής Δικονο-μίας θα μπορούσε να παραβληθεί με το φαινόμενο του κρητισμού. Το αρχαιοελληνικό ρήμα «κρητίζω» είχε τη σημασία του να ομιλεί κάποιος ως Κρητικός, να μιμείται τους Κρήτες, να φέρεται ως Κρητικός, να ψεύδεται, να απατά τον απατεώνα. Ομοίως, ο κρητισμός ερμηνεύεται ως κρητική διαγω-γή, δηλαδή ψευδολογία^[15].

Επισημαίνεται ότι το τεκμήριο δεν εφαρμόζεται μόνο στον εγγενή του χώρο, της ποινικής δικονομίας, αλλά και στη διοικητική διαδικασία. Κατά συνέπεια, το δικαίωμα προηγούμενης ακροάσεως πριν από κάθε δυσμενή διοικητική ενέργεια ή μέτρο μπορεί να το ασκήσει ένας αθώος πολίτης και όχι ένας κατά τεκμήριο ένοχος δημόσιος υπάλληλος ή υπήκοος.

Επομένως, αποτελεί παραβίαση του θεμελιώδους και για το Διοικητικό Δίκαιο αξιώματος της αθωότητας του πολίτη η αντιστροφή του στο προ-αναφερθέν άρ. 157 παρ. 1γ΄ του Ν.Δ. 187/1973 «Κώδικας Δημόσιου Ναυτι-κού Δικαίου». Κατά αντιστροφή του τεκμηρίου της αθωότητας, το οποίο αναλογικά ισχύει και στις διοικητικές διαδικασίες, ο φερόμενος ως αναμε-μειγμένος χαρακτηρίζεται ως παραβάτης.      

 

6. Υπόθεση εργασίας.

Η παρούσα μελέτη υιοθετεί μία νομική προσέγγιση αξιοποιώντας το ευρύτερο φιλοσοφικό υπόβαθρο του ελληνικού πολιτισμού, με έμφαση στην αρχή της αναλογίας. Αυτό αποτυπώνεται άλλωστε και στην υπόθεση εργασίας η οποία είναι η ακόλουθη: «Εικάζουμε ότι ο συγκρητισμός είναι ένα νομικό μέγεθος δυνάμενο να εκφραστεί σε παραμέτρους».

 

 

 

***

 

 

 

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,

ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΜΕΘΟΔΟΙ

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

  

1.1. Το ζήτημα των απαρχών της κρητικής προϊστορίας.

Παραδοσιακά πιστευόταν ότι από τη μεσολιθική εποχή παρουσιάζονται στην Κρήτη άνθρωποι, που ανήκουν σε αυτόχθονα ανθρωπολογικό τύπο της περιοχής του Αιγαίου. Γινόταν δηλαδή δεκτό ότι οι άνθρωποι είχαν συναν-τήσει στο δρόμο τους το νησί πριν από 12.000 χρόνια. Ωστόσο, υποστηρι-ζόταν και μία άλλη θεωρία, κατά την οποία ο παλαιολιθικός Ευρωπαίος είχε μετακινηθεί δια θαλάσσης στην Κρήτη πριν από 130.000 χρόνια αναζη-τώντας τροφή. Η ίδια η κρητική γη «μίλησε», αποκαλύπτοντας ότι ο  πολιτισμός είναι δραματικά αρχαιότερος από ό,τι γινόταν δεκτό κατά την κρατούσα άποψη. Ειδικότερα, πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, όπως τον  Αύγουστο του 2010, έμελλε να αλλάξουν το ρου της προσέγγισης αυτού του πολύ σοβαρού ζητήματος, αναδεικνύοντας την ατέλεια της έρευνας της αρχαιολογίας και της ιστορίας, η οποία αποτελεί γενικότερα μία σταθερά όχι ασήμαντη όσον αφορά τη μελέτη του κρητικού παρελθόντος.

Στον Πλακιά της νότιας Κρήτης και στη Γαύδο είχαν τότε βρεθεί λίθινα εργαλεία, ηλικίας 125.000 ετών. Γύρω στο 11.000 εντοπίζεται οψιανός μεταφερμένος από τη Μήλο στη Γαύδο και επιπρόσθετα στη θέση ΄Αγιος Παύλος της νησίδας αυτής λειτουργεί ένα είδος πρώιμου «εργαστηρίου» παραγωγής εργαλείων.

Επίκειται η πραγματοποίηση ενός σημαντικού πειράματος, από τους «First Mariners» με επικεφαλής το Βρετανό ιστορικό και συγγραφέα κ. Bob Hobman, στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου 2014. Εννέα «θαλασσο-πόροι» ξεκινούν από τα Κύθηρα για την Κρήτη, με μία σχεδία φτιαγμένη από καλάμια, θέλοντας να ρίξουν φως στο μυστήριο πώς ταξίδευαν οι άνθρωποι στη θάλασσα πριν από 130.000 χρόνια. Σκοπός τους είναι να αναπαραστήσουν το πρώτο ταξίδι του ανθρώπου στην περιοχή, μέσω του οποίου, όπως όλα δείχνουν, πρωτοκατοικήθηκε η Κρήτη. Κατασκευάστηκε μία δωδεκάμετρη σχεδία, με πέτρινα εργαλεία παρόμοια με αυτά που εικάζεται ότι χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι κατά την παλαιολιθική εποχή και με υλικά που συνίστανται σε 5.000 καλάμια, 4 κορμούς κυπαρισσιών, δέρμα από κατσίκα και σχοινί. Το πλήρωμα, το οποίο πρόκειται να δίνει ώθηση στη  σχεδία με ξύλινα κουπιά, μετέβη στα Κύθηρα από την άλλη άκρη της Γης, καθώς τα περισσότερα μέλη προέρχονται από τη μακρινή Ινδονησία^[16].  

  

1.2. Ο συγκρητισμός προμινωικής γραφής με νεότερες γραφές

στον κρητικό πολιτισμό.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν στην Κρήτη μια κοινωνική οργά-νωση της νεολιθικής περιόδου (7.000 - 3.500 π.Χ.),  τουλάχιστον της 4^ης χιλιετίας. Η μητριαρχία αρχικά επικρατεί αλλά αντικαθίσταται από την ανδρική εξουσία. Λίγο πρωτύτερα, η δουλεία, αρχικά των αιχμαλώτων πολέ-μου, έχει πάρει τη θέση της στην κοινωνική οργάνωση.

Πρόσφατη έρευνα εστιάζει στην ύπαρξη μίας σχετικά άγνωστης κρητικής ιερογλυφικής γραφής που χρονολογείται τη νεολιθική περίοδο^[17]. Σε ανα-σκαφές το 2011 κάτω από το Εκκλησάκι του όρους Βρύσινα, νοτίως του Ρεθύμνου, σε υψόμετρο 858 μέτρων και σε «καταπλακωμένο» μινωικό ιερό, βρέθηκε μία τετράπλευρη σφραγίδα, ηλικίας 4.000 - 4.500 ετών,  από βαθυ-κόκκινο ίασπι με μία εγχάρακτη άγνωστη ιερογλυφική γραφή. Εφόσον ληφθούν υπόψη και ευρήματα σε  άλλες περιοχές της Κρήτης, έχουν εντο-πιστεί συνολικά 314 γνωστά σύμβολα που εμφανίζονται σε αρχαία έγγραφα, σφραγιδόλιθους, ενεπίγραφα δαχτυλίδια, εκατοντάδες χάλκινους διπλούς πελέκεις και πήλινες επιγραφές της Κνωσού, της Πέτρας και των Μαλίων. Τα σύμβολα αυτά δεν παρουσιάζουν κοινά στοιχεία με τη Γραμμική Α΄ ή τη Γραμμική Β΄, τα αλφάβητα των οποίων προέρχονται από τον 18^ο αιώνα π.Χ. στη μινωική Κρήτη.

Οι αρχαιολόγοι πιθανολογούν ότι η πανάρχαιη αυτή γραφή αποτελούνταν από γραφικά εικονοσύμβολα των πρώτων αποικιστών του νησιού (σύμφωνα με την προαναφερθείσα πλάνη για το πότε αποικίστηκε το νησί),  πιθανόν από τη Νοτιοδυτική Μέση Ανατολή το 7.000 - 3.500 π.Χ., που μαζί με αυτή έφεραν τις δομές μίας πλήρως ανεπτυγμένης καλλιεργητικής κοινωνίας και την πρωτογλώσσα από την οποία προέκυψαν τα μεταγενέστερα γλωσσικά ιδιώματα του νησιού. Περνώντας στην ύστερη νεολιθική εποχή (χαλκο-λιθική) εποχή (3.500 - 1.900 π.Χ.) η ιερογλυφική γραφή συνέχισε αναλ-λοίωτη την πορεία της, όπως μαρτυρούν ευρήματα στον Άγιο Ονούφριο, στους Πύργους, στους κυκλικούς τύμβους στη Μεσσαρά, στα Δέβλα, στο Μύρτο αλλά και στην Κορυφή. Αποτέλεσμα αυτού είναι να μη μπορεί να συσχετιστεί με καμία άλλη γραφή της εποχής και να κατανοηθεί από τους σύγχρονους αρχαιολόγους. Όπως αντίστοιχα δηλαδή συνέβη με την παρόμοια προδυναστική γραφή των τελευταίων οπαδών της λατρείας του Ρα, προγόνων του Φαραώ στην αρχαία Αίγυπτο, αλλά και με μια συγγενική γραφή από την Ταρταρία της Ρουμανίας, με ευρήματα παλαιότερα της τρίτης χιλιετίας π.Χ.

Τα προμινωικά ιερογλυφικά δεν παρουσιάζουν εμπλοκή συμβόλων με κάποιο άλλο σύστημα γραφής του νησιού σε όλο το χρονικό διάστημα της ιστορικής τους διαδρομής, αν και συνυπήρχαν και χρησιμοποιούνταν παράλ-ληλα. Σύμφωνα με μεθόδους απόλυτης χρονολόγησης, θεωρείται ότι για πρώτη φορά εμφανίστηκαν παράλληλα με τις τοπικές γραφές την εποχή των πρώτων αποικιστών το 7.000 - 3.500 π.Χ.. Επίσημα εμφανίζονται σε πλήθος κρητικών ευρημάτων (σε ομάδες λέξεων από το 3.500 π.Χ., σε ολοκληρω-μένες προτάσεις από το 2.500 έως το 1.500 π.Χ.) και διατηρούνται σε αρχαιοελληνικά ιερά έως τα πρώτα ρωμαϊκά χρόνια (έως το 30 π.Χ.).  Μετά από δεκάδες απόπειρες αποκρυπτογράφησης, μελετητές κατέληξαν να πιστεύουν ότι χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους του νησιού «κυρίως» σε σφραγίδες εμπορικών συναλλαγών ως θεϊκή προστασία στη συμφωνία και σε ιερούς ναούς ή ως τάμα πάνω σε λατρευτικούς πελέκεις και ξίφη.

Συναφώς επισημαίνεται ότι μείζον ζήτημα ανακύπτει και με την καταγω-γή των γραφών διεθνώς, ενώ παραδοσιακά θεωρείται ότι η αρχαιότερη γραφή βρέθηκε σε πήλινες σουμεριακές πινακίδες του Τελ Μπρακ της Βόρειας Μεσοποταμίας, που ανάγονται στο 3.500 - 3.200 π.Χ. Η γραφή εμφανίζεται στην αρχαία Αίγυπτο περίπου το 3.100 π.Χ. και από την αιγυπτιακή γραφή θεωρείται ότι αναπτύχθηκε η Γραμμική Α΄, που δημιουρ-γήθηκε περίπου το 1800 π.Χ. και το φοινικικό αλφάβητο το 1050 π.Χ., στο οποίο μπορούν να εντοπιστούν οι ρίζες όλων σχεδόν των αλφαβήτων που χρησιμοποιήθηκαν από τότε και μετά, όπως στο ελληνικό το 850 π.Χ. Το ζήτημα είναι ανοικτό, καθώς, για παράδειγμα, σε αρχαιολογική ανασκαφή στη Μήλο το 1995 ανακαλύφθηκαν πρωτοκυκλαδικά αγγεία των μέσων της τρίτης χιλιετίας π.Χ. που έφεραν πανομοιότυπα τα γράμματα Ε, Κ, Ν, Μ, Ξ, Ο, Π, Χ. Υπολείμματα αγγείων στο Διμηνιό της Θεσσαλίας, στη Λέρνα της Αργολίδας αλλά και δεκάδες άλλα  ευρήματα που διαρκώς έρχονται στο φως τις τελευταίες δεκαετίες φέρουν ελληνικά γράμματα με αποτέλεσμα να αμφισβητείται η φοινικική προέλευση του ελληνικού αλφαβήτου. 

 

1.3. Το ζήτημα της καταγωγής των Μινωιτών.

Παραδοσιακά εθεωρείτο ότι στα μέσα της τρίτης χιλιετίας π.Χ., η κοινωνία στην Κρήτη, η οποία είναι αξιοπρόσεκτο ότι κάθε άλλο παρά πρωτόγονη μπορεί να χαρακτηριστεί με βάση τα παραπάνω, διαταράσσεται από μία μετανάστευση λαών της Μικράς Ασίας ή της Λιβύης (αρχαιο-ελληνικό όνομα της τότε γνωστής Αφρικής), οπότε αρχίζει η μινωική εποχή. Ο πρώτος προηγμένος πολιτισμός της εποχής του Χαλκού στην Ευρώπη εγκαθιδρύθηκε από τους Μινωίτες πριν από περίπου 5.000 έτη. Ο σερ Άρθουρ Έβανς ονόμασε αυτό το λαό Μινωίτες, βασισμένος στο μυθικό Μίνωα, το βασιλιά της Κνωσού. Πάντως, Μίνως ή Μίνωας δεν είναι το όνομα ενός μόνο βασιλιά, αλλά τίτλος πολλών βασιλιάδων, όπως ο Φαραώ στην Αίγυπτο. Ο Έβανς δέχθηκε ότι οι ιδρυτές του μινωικού πολιτισμού ήταν πρόσφυγες από την περιοχή του Δέλτα της Αιγύπτου, όταν η ‘Ανω  Αίγυπτος κατακτήθηκε από το Νότιο βασιλιά ο οποίος ονομαζόταν Νάρμερ  (ή Μήνης), περίπου το 5.000 π.Χ.   Οι αποδείξεις του Βρετανού αρχαιολόγου συνίσταντο στις ομοιότητες μεταξύ της μινωικής και αιγυπτιακής τέχνης και σε στοιχεία που ο ίδιος θεωρούσε λιβυκά στην καταγωγή, όπως οι κυκλικοί τάφοι των πρώτων κατοίκων της Νότιας Κρήτης, οι οποίοι ήταν παρόμοιοι με τάφους κτισμένους από τους Λίβυους. Βασισμένοι σε μία ποικιλία από αρχαιολογικά ευρήματα, άλλοι αρχαιολόγοι έχουν επιχειρηματολογήσει υπέρ μεταναστεύσεων από τις Κυκλάδες, την Ανατολία, τη Συρία ή την Παλαιστίνη στην Κρήτη ή υπέρ μίας αυτόχθονος ανάπτυξης του μινωικού πολιτισμού από τους αρχικούς κατοίκους της Κρήτης.

Το 2013 δημοσιεύθηκε η μελέτη μίας διεθνούς ομάδας επιστημόνων, μετά από πρόσφατη επιστημονική έρευνα, η οποία αποδεικνύει την ευρω-παϊκή καταγωγή των Μινωιτών^[18]. Η εργασία αυτή αναλύει το μιτοχονδριακό γενετικό υλικό (DNA) από οστέινα κατάλοιπα 37 Μινωιτών, ηλικίας 4.400 - 3.700 ετών, από ένα σπήλαιο στο οροπέδιο Λασιθίου, που λειτούργησε ως οστεοφυλάκιο. Πρόκειται για τη σπηλιά του Αγίου Χαραλάμπους, η οποία  σφραγίστηκε για αιώνες και ανακαλύφθηκε τυχαία κατά την κατασκευή μίας οδού το 1976. Εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών στο εσωτερικό του σπηλαίου, τα κατάλοιπα είχαν προφυλαχθεί σε άριστη κατάσταση.  Η έρευνα του γενετικού υλικού αποκλείει τη βορειοαφρικανική καταγωγή των Μινω-ιτών και επομένως διαψεύδει τη σχετική υπόθεση του Έβανς. Συνεπώς, συμπεραίνεται ότι είναι πιθανότερο η επιρροή από τη Βόρειο Αφρική στο μινωικό πολιτισμό να είχε συντελεστεί με πολιτιστική ανταλλαγή. Αντίθετα, οι Μινωίτες αποδείχθηκε ότι εμφανίζουν ισχυρότατες συγγένειες με νεολιθι-κούς, αρχαίους και σύγχρονους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς και με τους σύγχρονους κατοίκους του οροπεδίου Λασιθίου, δηλαδή με τους Έλληνες αυτόχθονες της περιοχής της Κρήτης, στην οποία πραγματοποιήθηκε η εμπειρική έρευνα. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη, τα ευρήματά της υποστη-ρίζουν την υπόθεση μίας αυτόχθονος καταγωγής του μινωικού πολιτισμού από τους απογόνους των νεολιθικών οικιστών του νησιού. Όπως έχει προταθεί για τους άλλους νεολιθικούς πληθυσμούς, η πιο πιθανή καταγωγή της νεολιθικών οικιστών της Κρήτης ήταν η Ανατολία και η Μέση Ανατολή. Δεδομένου ότι ο χρόνος άφιξης των πρώτων νεολιθικών κατοίκων στην Κρήτη υπολογίζεται σε 9.000 έτη πριν από σήμερα, η εποχή αυτή συμπίπτει με τη μετανάστευση νεολιθικών γεωργών προερχόμενων από την Ανατολία, και είναι πολύ πιθανό ότι ο ίδιος πληθυσμός που εξαπλώθηκε στην Ευρώπη, εξαπλώθηκε επίσης και στην Κρήτη και συνέβαλε στη θεμελίωση του πρώ-ιμου μινωικού πολιτισμού. Έχει επίσης προταθεί ότι εκτός από τις μεθόδους της γεωργίας, οι γεωργοί από την Ανατολία επίσης έφεραν μαζί τους και την ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Η τρέχουσα επικρατούσα υπόθεση είναι ότι η μινωική γλώσσα ήταν άσχετη με την ινδοευρωπαϊκή οικογένεια. Εναλλα-κτικά, η πρωτομινωική γλώσσα ήταν ένας από τους κλάδους που προήλθαν από την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα γύρω στα 9.000 έτη πριν από σήμερα.

Εκτιμάμε ότι η έρευνα αυτή είναι εξαιρετικής σπουδαιότητας διότι ανα-φέρεται σε μετρούμενες ποσότητες θετικών επιστημών, όπως η επιστήμη της βιολογίας, επιστρατεύοντας δόκιμες και αναμφισβήτητες τεχνικές ανάλυσης του ανθρώπινου γενετικού υλικού, σε αντίθεση με άλλες ιστορικές θεωρίες. Παρατηρούμε ότι η έρευνα δεν αποσαφηνίζει το ζήτημα που μόλις αναπτύ-χθηκε, δηλαδή της ύπαρξης ανθρώπινου πολιτισμού στο νησί εδώ και 130.000 έτη και όχι μόνο εδώ και 12.000 έτη, στηριζόμενη σε πηγές παρω-χημένες στο θέμα αυτό.  Τέλος, η θεωρία περί ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών αμφισβητείται ως προς την εγκυρότητά της.  Σε κάθε περίπτωση, η έρευνα δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί πολύ επιτυχής, ενισχύοντας τις προγε-νέστερες απόψεις για φυσική ομοιότητα των σύγχρονων Κρητικών με τους Μινωίτες.                 

 

1.4.  Η ιστορία της αμιγούς μινωικής κυριαρχίας στην Κρήτη.  

Στην παλαιοανακτορική μινωική περίοδο, οι γαιοκτήμονες συγκεντρώ-νουν την εξουσία στην περιοχή τους και ανακηρύσσονται βασιλείς. Τότε κτίζονται τα ανάκτορα στην Κνωσό, στη Φαιστό, στα Μάλια και στην Κάτω Ζάκρο. Σημαντικό εύρημα αυτής της περιόδου θεωρείται ο δίσκος της Φαιστού (1700-1600 π.Χ.). Συναφώς επισημαίνεται ότι η πλεύση με πανιά στο Αιγαίο, ανακαλύφθηκε στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ^[19].

Σημειώθηκε καταστροφή των περισσότερων ανακτόρων, γύρω στο 17^ο αιώνα π..Χ. από μεγάλο σεισμό. Είναι ενδεικτικό του ατελούς επιπέδου της ιστορικής γνώσης ότι το 1979, στο μικρό ιερό της κορυφής του όρους Γιούχτα, αρχαιολόγοι έφεραν στο φως μία ανθρωποθυσία των μινωικών χρόνων. Για πρώτη φορά βρέθηκαν ο θύτης, η ιέρεια και νεκρός πάνω στο βωμό: ένα αγόρι 18 ετών. Οι σεισμικές δονήσεις που κατέστρεφαν εκείνη την εποχή την Κρήτη είχαν οδηγήσει τους κατοίκους της περιοχής σε αυτήν την ύστατη πράξη, για να εξευμενιστούν οι θεοί. Μόλις ολοκληρώθηκε η θυσία, όμως, έγινε ο μεγάλος σεισμός. Το κτίριο κατέρρευσε, θάβοντας στα ερείπιά του το θύμα -με το μαχαίρι με το οποίο θανατώθηκε ακόμα στο λαιμό του-, το θύτη και την ιέρεια που ήταν παρούσα. Μολονότι έγιναν πολλές σχετικές επιστημονικές ανακοινώσεις από τους ανασκαφείς στο εξωτερικό χωρίς να υπάρξει αμφισβήτηση, στην Ελλάδα αυτή η ερμηνευτική προσέγγιση δεν επικράτησε. Αν και οι ανθρωποθυσίες αναφέρονται από τους αρχαίους συγγραφείς, όπως τον Παυσανία, για την εγχώρια επιστημονική κοινότητα το θέμα ήταν ταμπού.

Μετά την αρχική περίοδο, επήλθε η νεοανακτορική, στην οποία ο μινωικός πολιτισμός φθάνει σε μεγάλη ακμή. Νέα ανάκτορα, αλλά και μέγαρα και πόλεις δημιουργούνται, ιδρύονται αποικίες. Κέντρο του πολιτι-σμού αποτελεί η Κνωσός, 10 χιλιόμετρα νότια του Ηρακλείου. Η Κνωσός βασίλευσε στην Κρήτη απόλυτα, χωρίς κίνδυνο εσωτερικών ή εξωτερικών εισβολών, όπως καταμαρτυρεί η παντελής έλλειψη οχυρωματικών έργων γύρω από το ανάκτορο. Τα παλάτια της Ζάκρου, των Μαλίων, της Φαιστού κ.ά. ιδρύθηκαν ως τοπικά διοικητικά κέντρα και χρησιμοποιήθηκαν στον έλεγχο του εμπορίου μεταξύ Κνωσού και Κύπρου, ηπειρωτικής Ελλάδας και με τους υπόλοιπους εμπορικούς εταίρους.

Η τελευταία φάση του κυκλαδικού πολιτισμού συμπίπτει με τη μινωική θαλασσοκρατορία, την οποία διαδέχθηκε η μυκηναϊκή ακμή^[20]. Οι αλληλεπι-δράσεις ήταν έντονες και οι πολιτισμός της Θήρας μετά το 2.000 π.Χ. (μεσοκυκλαδική εποχή) παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με εκείνον της μινωικής Κρήτης. Τα κυκλαδονήσια επηρεάστηκαν από το μινωικό τρόπο γραφής, υιοθέτησαν τη μινωική Γραμμική Α γραφή, εισήγαγαν την τέχνη της τοιχογραφίας, επηρεάστηκαν από τη μινωική αρχιτεκτονική - και όλα αυτά διατηρώντας παράλληλα τις δικές τους παραδόσεις.

Διαθαλάσσιες επαφές, ίδρυση εμπορείων και αποικιών, διείσδυση σε οικονομικές σφαίρες επιρροής, πληθυσμιακές μετακινήσεις και τα συναφή συνεπάγονταν ασφαλώς πολυάριθμους κινδύνους, που θα αύξαναν λόγω και της πειρατείας, την οποία σύμφωνα με το Θουκυδίδη, ανέλαβε να καταπολε-μήσει στο Αιγαίο ο στόλος του Μίνωα^[21].

Ωστόσο, γύρω στα 1500 π. Χ. αναφέρεται πως φαίνεται ότι το ηφαίστειο της Σαντορίνης καταστρέφει την κεντρική και ανατολική Κρήτη^[22]. Νεότερη πάντως επιστημονική θεωρία υποστηρίζει ότι η έκρηξη του ηφαιστείου είναι αρκετά παλαιότερη, περίπου κατά μισό αιώνα. Εφόσον αληθεύει αυτή η εκδοχή, δεν ισχύει η υπόθεση για μία καταστροφή τύπου Πομπηίας. Πιθανο-λογείται λοιπόν ότι οι  συνέπειες από την έκρηξη ήταν βραδυφλεγείς στις αγροτικές καλλιέργειες και στην τροφική αλυσίδα και γενικότερα στην κοινωνικοοικονομική ζωή της Κρήτης. Πάντως, αργά ή γρήγορα ο πολιτι-σμός πισωγυρίζει.

Από την άποψη του δικαίου, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της μινωικής Κρήτης είναι τα άφθονα μητριαρχικά της στοιχεία. Λατρεία των ουράνιων σωμάτων, που έχει σχέση με την περιοδικότητα των εποχών και συνδυάζεται με τον κύκλο της αναπαραγωγής, λατρευτικές δοξασίες της γονιμότητας, σεξουαλικοί συμβολισμοί του σταυρού, των κιόνων, των δένδρων, του διπλού πελέκεως, του ταύρου, των όφεων. Άφθονοι μύθοι με περιεχόμενο τον ιερό γάμο, καταλήγουν στην ανθρωπομορφική παράσταση της Μητέρας Θεάς.

Και πέρα από τη θρησκεία, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία, οι αναπαραστάσεις με τις γυμνόστηθες και χειραφετημένες γυναικείες μορφές, που κινούνται στα θέατρα, στα εργαστήρια, στις ταυρομαχίες, είναι χαρα-κτηριστικές. Ακόμα και πολύ αργότερα, στη δωρική εποχή, διατηρείται η ερωτική ελευθερία των γυναικών, η παράδοση της υπερέχουσας θέσης στο δίκαιο της Γόρτυνας.

Στους πρώτους συνεκτικούς δεσμούς της πρωτόγονης κρητικής κοινό-τητας ανιχνεύουμε το πέρασμα μίας ευτυχισμένης μητριαρχίας. Παρακολου-θούμε έπειτα τη δημιουργία της ανισότητας των ανθρώπων και τη δημιουργία του κράτους^[23].

        

1.5. Ο μινωικός - αχαϊκός συγκρητισμός, οι Κουρήτες και ο Δίας.

Γύρω στο 1500 π.Χ. φθάνουν στην Κρήτη οι Αχαιοί και έτσι η μινωική μητριαρχία συγκρούεται με την ελληνική πατριαρχική τάξη. Η μινωική επίδραση που είχαν δεχθεί οι Μυκηναίοι από το 16^ο αιώνα π.Χ. τώρα ενισχύεται, και μάλιστα επί κρητικού εδάφους, οδηγώντας σε ένα ισχυρό πολιτιστικό αμάλγαμα και ένα συγκρητισμό, αισθητό και στον τομέα της θρησκείας, με κορυφαία την περίπτωση της λατρευτικής συνένωσης του μυκηναϊκού Δία με το νεαρό θνήσκοντα βλαστικό θεό των Μινωιτών, στο πρόσωπο του Δικταίου Δία, μαρτυρούμενου στις κνωσιακές πυραμίδες Γραμμικής Β (dikatajo diwe)^[24].

Οι κοσμογονικοί μύθοι δείχνουν τη θεά Ρέα να γεννά από το θεό Κρόνο το Δία, ενώ από τις μητριαρχικές θεότητες γεννιούνται οι πατριαρχικές. Ειδικότερα, ο Ύψιστος -σύμφωνα με σχετική επιγραφή που έχει ανακα-λυφθεί πρόσφατα για το Δία στο Δίον Πιερίας στο πλαίσιο της διενεργού-μενης συστηματικής αρχαιολογικής ανασκαφής- γεννήθηκε στο Ιδαίον ‘Αντρον, δηλαδή σε σπήλαιο στον Ψηλορείτη της Κρήτης, εξ ου και ονομά-ζεται Κρηταγενής, και από τη βρεφική του ηλικία ανατράφηκε από τους Κουρήτες. Αυτά τα αγαθά μυθικά πλάσματα, αβέβαιης καταγωγής, έδωσαν κατά κάποιον τρόπο το όνομά τους στην Κρήτη, συνεπώς εν μέρει και στη σύνθετη λέξη του συγκρητισμού.

Ειδικότερα, οι Κουρήτες ήταν δαίμονες (δηλαδή Δαΐμονες, ειδήμονες) των οποίων η λατρεία εντοπίζεται κυρίως στη Φρυγία και στην Κρήτη. Η Μεγαλόνησος κατά παράδοση ονομαζόταν και Κουρήτις. Αυτοί οι ακόλου-θοι της θεάς Ρέας, της θυγατέρας του Ουρανού και της Γης και γυναίκας του Κρόνου, αναφέρονται όμως και σε άλλες ελληνικές περιοχές, ταυτιζόμενοι αλλού με τους Τελχίνες, αλλού με τους Ασιάτες ιερείς της Κυβέλης Κορύ-βαντες και αλλού με τους Καβείρους, ακόμα και με τους Ιδαίους Δακτύλους. Στη Φρυγία φέρονται ως ακόλουθοι της Κυβέλης - Ήρας στην οργιαστική της λατρεία. Αντίθετα, στην Κρήτη μνημονεύονται ως «άγρυπνοι φύλακες» του Δία, οι οποίοι κάλυπταν με τις ένοπλες ορχήσεις τους και το θόρυβο των όπλων τους και των κρουστών οργάνων τους, τους κλαυθμούς του για να μην τον ακούσει ο Κρόνος. Γενικότερα πιστευόταν ότι ήταν ακόλουθοι του Δία, όπως οι Σάτυροι του Διονύσου. Ο αριθμός των Κουρητών έφθανε τους δέκα και τα ονόματά τους έλαβαν πολλές πόλεις της Κρήτης. Σε αυτούς αποδίδεται κατά τις τοπικές παραδόσεις η εφεύρεση του πολεμικού χορού της «πυρρίχης», ενώ στην Εύβοια θεωρούνταν οι εφευρέτες των κυνηγε-τικών όπλων και τιθασευτές. Επειδή πίστευαν πως ο Δίας, όπως άλλωστε και η φύση, πέθαινε και ξαναζούσε, οι Κουρήτες συνόδευαν με θρήνους την τελετή του θανάτου του, ενώ αντίθετα γιόρταζαν την αναγέννησή του με όργανα, με μουσική και με πολεμικούς χορούς. Αναφέρεται ακόμη πως είχαν το χάρισμα της μαντείας. Γενικά πιστευόταν ότι αυτοί έθεσαν τις βάσεις του πολιτισμού της κοινής συμβίωσης των ανθρώπων, προστατεύοντας τις πόλεις και τους πολίτες με ομόνοια και ευνομία, διευκολύνοντας την ιδιω-τική ζωή με τη διδασκαλία της χρήσης της φωτιάς, της κατεργασίας μετάλλων, της χρήσης του τόξου καθώς και της υπόδειξης θρεπτικών ειδών, όπως το μέλι, και άλλων τροφίμων^[25]. Ο όρος «κουρήτης» χρησιμοποιήθηκε και εκτός του μινωικού πλαισίου, όπως προκύπτει από τη διοικητική διαίρεση της μυκηναϊκής Πύλου σε δύο επαρχίες, τελούσες υπό κουρήτη[26].

Υποστηρίζεται εξάλλου ότι η λέξη Κουρήτας (Ενικός του τύπου «Κουρή-τες») έχει μεγάλη ομοιότητα με τη γνωστή λέξη Κούρος, που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει νεαρός άνδρας, κατά αντιστοιχία με την Κόρη, που σήμαινε νεαρή γυναίκα, και ότι η παράδοση ονομάζει τους Κουρήτες «γιους της Γης». Προφανώς, με βάση τα παραπάνω οι Κουρήτες αποτελούν τον αρχετυπικό συγκρητισμό μίας κοινότητας ένοπλων υπερασπιστών της Κρήτης, που συνέβαλε μεταξύ άλλων και στο θρησκευτικό συγκρητισμό με άξονα τη φιγούρα του Δία.

Η Κρήτη λοιπόν είναι το λίκνο μίας συγκρητιστικής φιγούρας, τόσο στο τότε σωρευτικά (Δικταίος Δίας + νεαρός θνήσκων βλαστικός θεός των Μινωιτών) όσο και στο σήμερα, έστω και σε όρους χρονικής διαδοχής (Δίας ο Ύψιστος +  Ύψιστος Θεός της χριστιανικής Αγίας Τριάδας), εξ ου και ένας ιδιότυπος λανθάνων μονοθεϊσμός της αρχαιοελληνικής θρησκείας!

______________________________________________________________

 

ΣΧΗΜΑ 1.

ΚΟΥΡΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣ

Κρήτη = Κουρήτις (Πατρίδα του κοινού των νέων ανδρών, συνεκδοχικά της κοινότητας των αντρειωμένων πατριωτών). Οι Κουρήτες είναι ταγοί του Πολιτισμού και του Πατέρα των θεών, που έχει ως Πατρίδα του την Κρήτη: του Δία του Κρηταγενούς (του Δία του Υψίστου)

Θρησκευτικός Συγκρητισμός: Δύο περιπτώσεις σχετικές με το Δία.

Περίπτωση 1. Ο Δίας = γόνος συγκρητισμού σύγχρονων μεταξύ τους στοιχείων  (= συγκερασμού ή σύγχυσης): 1. Δικταίος Δίας (για τους Αχαι-ούς) + 2. Νεαρός θνήσκων βλαστικός θεός (για τους Μινωίτες).

Περίπτωση 2. Ο Δίας = γόνος συγκρητισμού χρονικά διαδοχικών στοι-χείων ως προς τη στερεότυπη  προσηγορία του «Ύψιστος». 1. Ο Δίας ο Ύψιστος (αρχαιοελληνική θρησκεία). 2. Ο Θεός ο Ύψιστος (σύγχρονη χριστιανική θρησκεία).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Κουρήτες προσωποποιούν το συγκρητισμό με τις δύο έννοιες:

1. Πατριωτική Συμμαχία και 2. Πολιτιστικός Συγκερασμός.

1. Αποτελούν μία κοινότητα πατριωτών για την υπεράσπιση της πατρίδας (Πατριωτική Συμμαχία).

2. Διασφαλίζουν την επιβίωση του νέου θεού, του Δία, που έμελλε να αποτελέσει μία διαχρονική φιγούρα θρησκευτικού συγκρητισμού στην κοινωνία της Κρήτης και γενικότερα στην ελληνική κοινωνία  (Πολιτιστικός Συγκερασμός).

______________________________________________________________

 

Οι Έλληνες καταλαμβάνουν την Κνωσό εδραιώνοντας την κυριαρχία τους και ο ισχυρός σεισμός του 1380 π.Χ. εξαφανίζει, μαζί με το ανάκτορο της Κνωσού, τα τελευταία δείγματα μινωικού πολιτισμού, όπως δηλαδή εκείνος του δέκατου έβδομου αιώνα συμπαρέσυρε την πρώτη περίοδο του.

Από την εποχή αυτή αρχίζει ο κατακερματισμός των πολιτικών δυνά-μεων, που θα φέρει την απομόνωση των πόλεων και θα δημιουργήσει τα διάφορα δίκαια, ένα για κάθε πόλη. Το σύστημα εξουσίας μοιάζει με φεου-δαρχική μοναρχία. Η οικονομική ζωή βασίζεται στη γεωργία και στην κτηνοτροφία. Οι γαιοκτήμονες νοικιάζουν τα χωράφια στους αγρότες, ενώ αυτοί βρίσκονται γύρω από τα ανάκτορα, στην ακρόπολη. Δεν υπάρχει νόμι-σμα και το εμπόριο βρίσκεται σε κάμψη. Κατά το 1200 π.Χ. οι πηγές ανα-φέρουν ότι η Κρήτη διέθετε ισχυρό στόλο, ο οποίος λίμναζε και επιδιδόταν σε πειρατικές επιδρομές στην ανατολική Μεσόγειο. Πειρατικές και ληστρι-κές επιδρομές τροφοδοτούν την οικονομία με λάφυρα και δούλους. Παράλ-ληλα, η Κρήτη συμμετέχει στον Τρωικό Πόλεμο, με αρχηγό το βασιλιά Ιδομενέα, γιο του Δευκαλίωνα και εγγονό του βασιλιά και μεγάλου νομοθέτη Μίνωα.

Από την αρχή του 12^ου αιώνα π.Χ. παρατηρείται σταδιακή μετακίνηση των εγκαταστάσεων παλαιών οικισμών από χαμηλές πεδινές εκτάσεις σε ψηλά και πολλές φορές απόκρημνα υψώματα, κατά προτίμηση στην ενδο-χώρα. Επίσης σταδιακά ιδρύονται και νέοι οικισμοί. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι αιτίες τέτοιων σημαντικών μεταβολών αποτέλεσαν η πολιτική αστάθεια, η πειρατεία και οι επιδρομές, που είχαν τότε αυξηθεί, η έλευση νέου φυλετι-κού στοιχείου από την ηπειρωτική Ελλάδα, ή και κάποια σοβαρή κλιματική αλλαγή, με έντονη αύξηση της θερμοκρασίας. Η αρχαία παράδοση έχει διατηρήσει, πάντως, τον απόηχο της ίδρυσης νέων οικισμών από τους Αχαιούς, όπως σε περιοχές της δυτικής Κρήτης^[27].

Η παρουσία, όμως, των Μυκηναίων στο νησί δεν υπήρξε ποτέ καταλυ-τική ούτε η επικυριαρχία τους έγινε δυναμική, αφού οι Κρήτες δεν αφομοιώ-θηκαν, αλλά κράτησαν τις δικές τους παραδόσεις, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη^[28]. 

   

1.6. Ο μύθος του Μινώταυρου και η ονοματοδοσία του Αιγαίου.

Σημαντικό στοιχείο γενικά για την ιστορία της Κρήτης θεωρείται ο μύθος του Μινώταυρου. Πριν ο Μίνωας γίνει βασιλιάς, ζήτησε από τον Ποσειδώνα ένα σημάδι που να αποδεικνύει ότι αυτός, και όχι ο αδελφός του, έπρεπε να ανέβει στο θρόνο. Ο θεός έστειλε έναν όμορφο λευκό ταύρο για θυσία. Ο Μίνωας ωστόσο επέλεξε να θυσιάσει έναν άλλο ταύρο, ελπίζοντας ότι ο θεός δεν θα το πρόσεχε. Ο Ποσειδώνας όμως, όχι απλώς κατάλαβε την απάτη, αλλά έκανε τη γυναίκα του Μίνωα, την Πασιφάη, να ερωτευθεί τον ταύρο. Η γυναίκα δεν μπορούσε να ικανοποιήσει το πάθος της και ζήτησε βοήθεια από το μηχανικό Δαίδαλο. Αυτός κατασκεύασε ένα κενό ομοίωμα αγελάδας, η Πασιφάη μπήκε μέσα σε αυτό και ο ταύρος ξεγελάστηκε και ζευγάρωσε μαζί της. Από την ένωση αυτή γεννήθηκε ο Μινώταυρος, ον με σώμα ανθρώπου και κεφάλι και ουρά ταύρου. Ο Μίνωας, μετά από χρησμό από το μαντείο των Δελφών, ζήτησε από το Δαίδαλο να κατασκευάσει μία φυλακή για να κλειστεί ο Μινώταυρος, και αυτός κατασκεύασε το Λαβύρινθο. Όταν ο γιος του Μίνωα Ανδρόγεως έλαβε μέρος σε αγώνες, τα Παναθήναια, και απέ-σπασε κάποιες νίκες, για τις οποίες οι Αθηναίοι τον ζήλεψαν και το φόνευσαν. Σε αντίποινα, έγινε πόλεμος των Κρητών με τους Αθηναίους, οι οποίοι ηττήθηκαν. Οι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν κάθε εννέα χρόνια εφτά νέοι Αθηναίοι και εφτά νέες Αθηναίες να στέλνονται στην Κρήτη ως βορά του Μινώταυρου.

Ο Θησέας, γιος του βασιλιά της Αθήνας Αιγέα, αποφάσισε να συμ-μετάσχει και αυτός στην ομάδα των νέων της θυσίας, με σκοπό να βρεθεί κοντά στο Μινώταυρο και να το σκοτώσει. Φθάνοντας στην Κρήτη, γνώρισε την κόρη του Μίνωα Αριάδνη, η οποία τον ερωτεύθηκε. Θέλοντας να τον βοηθήσει, του έδωσε ένα κουβάρι κλωστής, το μίτο της Αριάδνης, και το συμβούλεψε να δέσει την άκρη του στην είσοδο του λαβύρινθου και να το ξετυλίγει, έτσι ώστε να μπορέσει να βρει την έξοδο, αφού φονεύσει το τέρας. Εκείνος κατάφερε με το σπαθί του να σκοτώσει τον αντίπαλό του και μετερχόμενος το μίτο να βγει από το Λαβύρινθο και να επιστρέψει στην Αθήνα.

Όσον αφορά το ζήτημα της ερμηνείας αυτού του δημοφιλούς μύθου, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Κατά μία από αυτές, η θανάτωση του Μινώταυρου συμβολίζει την κατάργηση του βάρβαρου εθίμου της ανθρωπο-θυσίας από το περισσότερο προοδευμένο ελληνικό πολιτισμό. Φυσικά, μία προσέγγιση σαν και αυτή επαληθεύει με εμφατικό τρόπο την προανα-φερθείσα ανακάλυψη της ανθρωποθυσίας για τον εξευμενισμό της φύσης, το δέκατο έβδομο αιώνα. Ακόμα, υπάρχει η άποψη ότι ο μύθος συμβολίζει την απελευθέρωση των Ελλήνων από την κυριαρχία της μινωικής Κρήτης.

Ωστόσο, εκτιμάται ότι πάνω από όλα, ο μύθος υποδηλώνει την αξία της ανθρώπινης λογικής, άρα την ίδια αρχή της αναλογίας (αναλογικότητας), έναντι του τερατώδους και ζωώδους χαρακτήρα του είναι, με τις ανεξέ-λεγκτες ορμές και τα πρωτόγονα, καταστροφικά πάθη. Η ίδια η σχέση αγάπης της Αριάδνης με τον ήρωα, το Θησέα, αποτελεί μία μύηση στην οδό της ζωής (επιβίωσης), με μέσον τον αρχετυπικό μίτο της Αριάδνης…

Μάλιστα, από πλευράς μύθων, ο πιο γνωστός για την ονομασία του Αιγαίου είναι αποτυπωμένος στις σχολικές μας μνήμες^[29]. Ο Αιγέας, ο βασιλιάς των Αθηνών, είναι ο ονοματοδότης. Κατά μια εκδοχή σκοτώθηκε πέφτοντας από την Ακρόπολη, κατά άλλη, και πιο γνωστή, πνίγηκε πέφτοντας από το ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο στη θάλασσα, η οποία προς τιμήν του ονομάστηκε Αιγαίον Πέλαγος. Η αιτία; Είδε από μακριά το καράβι του Θησέα να επιστρέφει από την Κρήτη με μαύρα πανιά. Αυτό ήταν σημάδι ότι ο γιος του είχε σκοτωθεί από το Μινώταυρο. Τι ειρωνεία! Ο Θησέας είχε βγει νικητής από το λαβύρινθο, όμως ξέχασε να σηκώσει τα λευκά πανιά – σύμβολο της νίκης του. Πάντως, η επικρατέστερη ετυμο-λογική θεωρία θέλει η ονομασία Αιγαίο να προέρχεται από τη ρίζα του ομηρικού ρήματος «αίσσω», που σημαίνει κινούμαι με ορμή, πηδώ. Η λέξη «αιξ» (αίγα, δηλαδή κατσίκα) είναι παράγωγό του. Ευρηματικοί και με φαντασία οι αρχαίοι ‘Ελληνες, παρομοίαζαν τα αφρισμένα και αγριεμένα κύματα του Αρχιπελάγους με τα ζώα αυτά, που έχουν την τάση να αναρ-ριχώνται στους βράχους πηδώντας.         

   

1.7. Η γένεση των νομοφυλάκων της αρχικής περιόδου.

Ο προαναφερθείς μεγάλος νομοθέτης Μίνωας θεωρείται ότι ήταν, όπως ο Ραδάμανθυς και ο Σαρπηδόνας, γιος του Δία και της Ευρώπης και ότι έζησε τρεις γενιές πριν τον Τρωικό Πόλεμο. Ο Δίας είχε απαγάγει την όμορφη Ευρώπη, που μάζευε άνθη με τις φίλες της σε έναν αγρό στην ακρογιαλιά της Τύρου ή της Σιδώνας, μεταμορφώθηκε σε ταύρο και την απήγαγε από τη Φοινίκη στην Κρήτη, όπου έφθασαν στη Γόρτυνα. Εκεί, αφού φανέρωσε στην Ευρώπη ποιος ήταν, την έκανε μητέρα των τριών παιδιών που προανα-φέρθηκαν.

Ο Πλάτωνας στο διάλογό του «Μίνως» ή «Περί του Νόμου» αναφέρει ότι ο Ραδάμανθυς ήταν καλός διότι είχε εκπαιδευθεί από το Μίνωα. Η εκπαίδευσή του δεν αφορούσε όμως σε ολόκληρη τη βασιλική τέχνη αλλά στην υπηρεσία, προς τη βασιλική τέχνη, να επιστατεί στα δικαστήρια, και εξαιτίας αυτού λέγεται ότι ήταν καλός δικαστής. Για αυτό ο Μίνωας τον όρισε ως νομοφύλακα στην πολιτεία, ενώ τον Τάλω στο υπόλοιπο της Κρήτης. Συνεπώς, ο Τάλως επισκεπτόταν τρεις φορές το χρόνο τις πόλεις, φυλάσσοντας τους νόμους με την καταγραφή τους σε χάλκινους πίνακες, από όπου ονομάστηκε «χαλκούς». Αυτή η μοναδική και λιτή πληροφορία αρκεί για την εξαγωγή του συμπεράσματος ότι οι νομοφύλακες ήταν βασι-λικά όργανα, τα οποία εκπλήρωναν τη λειτουργία αρχειοθέτη των νόμων, φορτίο συνδεδεμένο με το δικαιοδοτικό. Αυτό το οποίο σώζεται στους κρητικούς μύθους είναι ότι οι Κρητικοί φρόντιζαν πολύ την τήρηση των νόμων και ότι είχε μάλιστα δημιουργήσει έναν επιβλέποντα, τον Τάλω. Συνεπώς, ο θεσμός τον οποίο ενσάρκωνε φαίνεται να αποτέλεσε το προηγού-μενο της Ευνομίας, δηλαδή του συμβουλίου του οποίου το αφηρημένο όνομα σημαίνει καλός νόμος, αποτελούμενου από τους «κόσμους», άρχοντες εγκατεστημένους μετά τους βασιλιάδες, σε ορισμένες αρχαίες κρητικές πόλεις, ως οργάνου ανάλογου με τους νομοφύλακες. Ειδικότερα, στην ανα-τολική Κρήτη αυτό το σώμα φρόντιζε για τη δημιουργία ναών, αγαλμάτων και βωμών. Κατ’ επέκταση, ο όρος δήλωνε το κτίριο των συνεδριάσεών του^[30].

    Σε κάθε περίπτωση, η Κρήτη σύμφωνα με τις μυθικές διηγήσεις - αλλά και κατά ιστορική παραδοχή (Θουκυδίδης, Αριστοτέλης, Πλάτωνας), υπήρξε σε αρχαϊκές εποχές (2000 - 1450 π.Χ.) η γενέθλια γη των μεγάλων νομο-θετών. Οι νόμοι των Κρητών θεωρούνταν από όλους τους Έλληνες ως έξοχοι και η διάταξη της νομοθεσίας τους, όπως μας πληροφορεί ο Πλά-τωνας, ακολουθούσε τη φιλοσοφική θεώρηση περί της ιεραρχικής αξιολο-γήσεως των αγαθών της ζωής, με πρόταξη των θεϊκών βιοτικών αγαθών^[31]. Ο Μίνωας, ο Ραδάμανθυς και ο Τάλως προσωποποιούν ένα δικαιικό σύστημα με μητριαρχικά στοιχεία, θεοκρατική οργάνωση και κατευθυνόμενη οικονο-μία^[32].  

 

1.8. Η δωρική Κρήτη.

Το 10^ο αιώνα π.Χ. στην Κρήτη καταφθάνουν οι Δωριείς και εγκαθίσταν-ται στις σημαντικότερες πόλεις του νησιού (Κνωσό, Φαιστό, Γόρτυνα κ. ά.). Οι αυτόχθονες, γνωστοί και ως Ετεοκρήτες, καταφεύγουν στις δυσπρόσιτες περιοχές της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης. Με την επικράτηση των Δωριέων στην Κρήτη, θα κυριαρχήσει στην πολιτική ζωή του νησιού η ολιγαρχία και η κοινωνία θα αρχίσει να εμφανίζει σαφείς ομοιότητες με τη φυλετικά συγγενή κοινωνία της Σπάρτης. Με τη μεταβολή των οικονομικο-πολιτικών σχέσεων, οι ευγενείς παίρνουν την εξουσία από το βασιλιά και, στη συνέχεια, διαμορφώνεται το δίκαιο των κρητικών πόλεων, που αποτελεί πρότυπο για τους νομοθέτες των άλλων ελληνικών πόλεων^[33]. Κατά τον 7^ο αιώνα π.Χ. παρουσιάζεται άνθιση στην πολιτιστική και καλλιτεχνική δημι-ουργία του νησιού, η οποία όμως θα διαταραχθεί από τις εχθρικές επιδρομές που ακολουθούν.

Μερικοί ερευνητές θεωρούν ότι το ελληνικό αλφάβητο εφευρέθηκε στην Κρήτη –χρησιμοποιώντας κάποιο φοινικικό πρότυπο– ως αποτέλεσμα της συμβίωσης Ελλήνων και Φοινίκων εμπόρων στο νησί. Ένα από τα σπουδαιό-τερα δείγματα ελληνικής γραφής, αλλά και το πρωιμότερο παράδειγμα του είδους του, αποτελούν οι λίθινες στήλες της Δρήρου (650 π.Χ.), στις οποίες αναγράφονται οι νόμοι της πόλης. Η Κρήτη υπήρξε γνωστή στην αρχαιότητα για τους νόμους της και η ανέγερση λίθινων στηλών με τους νόμους της πόλης αποτελεί ένα κατεξοχήν κρητικό φαινόμενο^[34].

Ένας θεσμός έμεινε πάντα τυπικός για τη δωρική Κρήτη, τα συσσίτια. Εκεί καθρεφτίζεται το πνεύμα της ενότητας, της κοινότητας και της ισότητας των πολιτών. Στο κοινό τραπέζι, στα «ανδρεία», το λιτό γεύμα ακολουθείται από μιαν ωδή, όπως τα τραγούδια της τάβλας, αλλά και από συζήτηση για τα κοινά. Για τις δαπάνες των συσσιτίων κάθε πολίτης διαθέτει το 1/10 ή το 1/3 από τα εισοδήματά του. Από το ποσό αυτό φαίνεται να συντηρούνται ακόμη οι γυναίκες, τα παιδιά και οι οικιακοί δούλοι. Προφανώς, η πρακτική της συνεστίασης ενέχει υποτυπωδώς το φαινόμενο του συγκρητισμού.

Σε όλη τη διάρκεια της κλασικής περιόδου και ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα οι πόλεις εμπλέκονται σε αλλεπάλληλους πολέμους και προστριβές, οι πόλεις της Κρήτης θα παραμείνουν αμέτοχες, ακόμα και στις δυο μεγάλες συρράξεις της εποχής, τους Περσικούς Πολέμους και τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η εποχή από το 1100 ως το 301 π.Χ. αποτελεί την περίοδο του κλασικού κρητικού δικαίου.  

     

1.9. Ο Κώδικας της Γόρτυνας.

Το δίκαιο της Γόρτυνας έχει χαρακτηριστεί ως αξιομνημόνευτο «outsider» για τις ελληνικές έννομες τάξεις, από την άποψη των πηγών. Είναι παραδεκτό για το μεγάλο νόμο της Γόρτυνας, των μέσων του 5^ου αι. π. Χ., που αποκλήθηκε ελληνική Δωδεκάδελτος, και για άλλους νόμους, προ-γενέστερους ή μεταγενέστερους του μεγάλου νόμου. Ο  νόμος αυτός είναι η πληρέστατη σωζόμενη ελληνική κωδικοποίηση των κλασικών χρόνων και διασώθηκε ως επιγραφή^[35].

Αυτό που εντυπωσιάζει αλλά και προβληματίζει είναι ότι, ενώ η Κρήτη των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων έχει να παρουσιάσει πενιχρό υλικό πολιτισμό, είναι η μόνη περιοχή στην αρχαία Ελλάδα όπου σώζονται τόσες επιγραφές με νομοθετικό περιεχόμενο. Σχεδόν όλες οι γνωστές αρχαϊκές και κλασικές πόλεις της Κρήτης έχουν να επιδείξουν από λίγα έως πολλά κατάλοιπα επιγραφών με νόμους, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα αρχαιολογικά ευρήματα. Είναι η Κρήτη του 6^ου και 5^ου αιώνα π.Χ. μια οικονομικά στάσιμη και υποβαθμισμένη περιοχή ή απλώς είναι διαφορετική; Ο νομοθετικός κώδικας της Γόρτυνας, αποτυπωμένος στους λίθινους τοίχους του μεγαλύ-τερου ίσως κτιρίου που κτίστηκε στη Γόρτυνα τον 5^ο αιώνα π.Χ. (που όμως δεν διασώζεται) αποτελεί μνημείο εφάμιλλο των μεγάλων μαρμάρινων ναών της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας στην κλασική περίοδο^[36].

Ο νομικός πολιτισμός της Ευρώπης, που με το ρωμαϊκό δίκαιο συγκροτεί (μαζί με την ελληνική φιλοσοφία και το χριστιανισμό) την ουσία του ευρωπαϊκού πνεύματος, έχει τις ρίζες του στην Κρήτη και στη Γόρτυνα.

Οι ελεύθεροι, οι κατακτητές Δωριείς, ιππείς και γεωργοί και οι δούλοι, μνωίτες, αφαμιώτες ή κλαριώτες, συγκροτούν την κοινωνική εικόνα του θεσμού της πόλης, ο οποίος κάνει την ιστορική του εμφάνιση. Ένα ολιγαρ-χικό πολίτευμα με τους κόσμους, ανώτατη νομοθετική και εκτελεστική εξουσία, τους γέροντες, δηλαδή τη Βουλή με διοικητικά και δικαστικά καθή-κοντα, και την εκκλησία, το λαό με περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα, συγκροτεί το δικαιικό πλαίσιο της εποχής. Φροντίδα της αγωγής των νέων, μέριμνα της οικογένειας και σεβασμός των γυναικών, ρύθμιση των συσσι-τίων, είναι οι ουσιαστικοί θεσμοί του αρχαίου κρητικού δικαίου. Ο οίκος, η οικογένεια, είναι η στοιχειώδης κοινωνική μονάδα. Η Δωδεκάδελτος Μεγά-λη Επιγραφή, η οποία αποτύπωσε με απαράμιλλο τρόπο το αστικό κυρίως δίκαιο της εποχής της, ρυθμίζει τις σχέσεις και τις διαφορές από τη συγκρό-τηση του οίκου (γάμος, συζυγικές σχέσεις, προίκα), τη διατήρησή του (πατρική εξουσία, υιοθεσία, πατρούχος), την ανάπτυξή του (συναλλαγές), τη συνέχισή του (κληρονομία) και την προστασία του (αδικήματα, ποινές, δικονομία). Μέσα σ’ ένα δεδομένο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό περίγυρο, το δίκαιο της Γόρτυνας υπηρετεί τις αξίες της πόλης. Αναδεικνύει μία δικαιοσύνη που στοχεύει στην αρετή, στην αρμονία και στην τελειότητα, μέσα από τις συγκρούσεις που καταγράφονται στη νομοθεσία. Η ελευθερία του πολίτη στηρίζεται στην ανελευθερία του δούλου. Για να προστατευθεί η πατρική οικογένεια, διαλύεται η οικογένεια της πατρούχου. Η ηθική που τιμά τα γνήσια παιδιά επιτρέπει την παλλακεία και την έκθεση των βρεφών. Η δικαιοσύνη η ίδια γίνεται δυσβάσταχτη αδικία με τις οικονομικές ποινές όταν πέφτουν σε διαφορετικούς ώμους. Για τα μέτρα όμως, τις αξίες και τις συνθήκες της εποχής, αυτό το δίκαιο αντιπροσωπεύει την καλύτερη ρύθμιση των βιοτικών σχέσεων της κοινωνίας της Γόρτυνας. Κοινωνική ειρήνη, συνέχιση της οικογενειακής ζωής, απόλαυση των αγαθών του υλικού και πνευματικού βίου. Το δίκαιο εναρ-μονίζει έναν αναπτυγμένο πολιτισμό, συμβιβάζει τις αντιθέσεις του και καθρεπτίζει τα ιδανικά του^[37].

Ιδιαίτερη φροντίδα καταβάλλεται στη δωρική Κρήτη για την αγωγή των νέων. Η είσοδος των νέων στη ζωή της πόλης γίνεται με έναν πανηγυρικό τρόπο, την απαγωγή, που είναι βέβαια εικονική και οδηγεί σε μια εκούσια συμβίωση για δύο μήνες ανάμεσα στον «κλεινό» και στον «φιλήτορα», έξω από την πόλη. Η προσωπική αυτή σχέση ανταποκρίνεται στην ανάγκη μύησης των νέων στην καινούργια ζωή, έχει μια κοινωνική και παιδαγωγική αποστολή και συντελεί στην ανάπτυξη αισθημάτων αλληλεγγύης και αδελ-φότητας^[38]. Συνεπώς, αυτός ο νομικός θεσμός αποτελεί παράδειγμα ιδιότυπου συγκρητισμού. 

 

1.10. Ελληνιστική περίοδος.

Κατά την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου υπήρξε έντονο φιλο-μακεδονικό πνεύμα στην Κρήτη. Ύστερα από τη μάχη στην Ιψώ, οπότε σταθεροποιούνται τα ελληνιστικά βασίλεια, αρχίζει μια νέα εποχή στο δίκαιο της Κρήτης, το οποίο φθάνει μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση, το 67 π.Χ.

Η Κρήτη αποτελούσε για την Αίγυπτο μία από τις κυριότερες πηγές στρατολόγησης μισθοφόρων, πολλοί από τους οποίους εγκαταστάθηκαν εκεί και κατέλαβαν ανώτατα αξιώματα στο βασίλειο των Πτολεμαίων. Η υιοθέ-τηση ταφικής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένης από την Αίγυπτο, όπως αυτή διαφαίνεται στους λαξευτούς τάφους των Χανίων και της Πολυρρήνιας στη Δυτική Κρήτη, αντικατοπτρίζει τις στενές σχέσεις Κρήτης και Αιγύπτου. Ειδικότερα, το φαινόμενο των υπόγειων ταφικών μνημείων αποτελεί πολιτι-στικό δάνειο από την Αίγυπτο. Ο ενταφιασμός των νεκρών σε loculi (ταφι-κούς θαλάμους) αποτελεί αιγυπτιακή συνήθεια και συναντάται στα νεκρο-ταφεία του Fayum, του Sciatbi κ.ά. Στο νεκροταφείο της Hadra, στην περιο-χή της Αλεξάνδρειας, βρέθηκε μεγάλος αριθμός περίτεχνα διακοσμημένων υδριών, οι οποίες προέρχονταν από την Κρήτη και χρησιμοποιούνταν ως τεφροδόχες των Κρητών μισθοφόρων αξιωματούχων που απεβίωναν στην Αίγυπτο^[39].

Η μεγάλη αλλαγή που επήλθε είναι η μετατροπή του μακραίωνου ολιγαρ-χικού πολιτεύματος σε δημοκρατία. Το αρχικό αριστοκρατικό πολίτευμα οδήγησε σε σφετερισμό της εξουσίας από ολιγάριθμες ομάδες. Τα σπέρματα της πολιτικής και οικονομικής ανισότητας δημιούργησαν μία τυραννική διακυβέρνηση, με τη στέρηση των δικαιωμάτων της εκκλησίας του δήμου. Η αντίδραση σε αυτήν την κατάσταση, ύστερα από βίαιες εκρήξεις και παλιν-δρομήσεις, έφερε μία νέα δημοκρατική τάξη. Ενώ οι κρητικές πόλεις διατηρούν την εξωτερική μορφή του πολιτεύματος, με τις υπάρχουσες αρχές, ο δήμος είναι πια ο κυρίαρχος και οι άρχοντες απλά όργανα, αιρετά από αυτόν. Εξάλλου, με την πολιτική μεταβολή ένα μέρος από τις κατώτερες τάξεις χειραφετείται και αποκτά το δικαίωμα του «νεοδαμώδους».

Η εξέλιξη από την ισότητα στον ατομικό πλουτισμό, η επαύξηση της γαιοκτησίας, η άνοδος των εμπόρων και ναυτικών στην αρχή, έφερε τελικά αντιμέτωπες τις κρητικές πόλεις. Η πολιτική διαίρεση της Κρήτης οξύνθηκε από τη θέληση επιβολής των ισχυρών πόλεων, αντίθετα προς τις φιλελεύ-θερες παραδόσεις. Στην εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου δέκα πόλεις αντιμάχονται μεταξύ τους και επικρατούν η Κνωσός, η Γόρτυνα και η Κυδω-νία. Η Λύκτος καταστρέφεται στα 220 π.Χ. Ο συνασπισμός των ανατολικών πόλεων της Κρήτης συμμαχεί με την Αιτωλική Συμπολιτεία ενώ των δυτι-κών με τους Μακεδόνες και την Αχαϊκή Συμπολιτεία.

Η Κρήτη εισέρχεται έτσι στο στρόβιλο της πολιτικής των διακρατικών σχέσεων. Δημιουργούνται πρόσκαιρες συμμαχίες των κρητικών πόλεων με άλλες ελληνικές και αναπτύσσεται το διεθνές δίκαιο. Με συνθήκες φιλίας και συμμαχίας ιδρύονται ομοσπονδίες βασισμένες στην ισοπολιτεία, με κοινό δικαστήριο, από αντιπροσώπους των πόλεων για την επίλυση των διαφορών μεταξύ αυτών των κρατικών οντοτήτων. Μπορεί να προάγεται με αυτόν τον τρόπο η συμμαχία μεταξύ ελληνικών πόλεων αλλά πρόκειται για μία τάση αντίθετη προς το φαινόμενο του συγκρητισμού, με την έννοια του αγωνιστικού συνεταιρισμού των Κρητικών έναντι αλλότριων επιδρομέων.

Το τέλος στη μακραίωνη ανεξαρτησία της Κρήτης, όχι απαραίτητα και στην ανάπτυξή της, έφερε ο Ρωμαίος στρατηγός Μέτελλος που κατέκτησε το νησί το 67 π.Χ., ξεκινώντας από τα δυτικά. ‘Ηδη το 74 π.Χ. η Κυδωνία είχε αντισταθεί γενναία και επιτυχώς στην πολιορκία του Μάρκου Αντωνίου, αλλά η πόλη υπέκυψε το 69 π.Χ. στο Μέτελλο. Η πειρατική δράση των Κρητών στη Μεσόγειο και η συμμαχία τους με το μεγάλο εχθρό της Ρώμης, το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, υπήρξαν μόνο οι αφορμές για τη Ρώμη, η οποία επενέβαινε στα εσωτερικά των κρητικών πόλεων από το 2^ο αιώνα π.Χ^[40]. Ενδεικτική της παράδοσης της πειρατείας είναι η περίπτωση της Φαλάσαρνας στη δυτική Κρήτη, του κλειστού τεχνητού λιμένα με ισο-δομικούς πύργους συνδεδεμένους με τείχη, που κατά την ελληνιστική περίοδο χρησίμευε ως πειρατικό ορμητήριο^[41].

Είναι αξιοσημείωτο ότι με την εμφάνιση των Ρωμαίων στα τέλη του δεύτερου αιώνα π.Χ., η Κρήτη συναισθάνεται πόσο η κοινή αντιμετώπιση του κινδύνου είναι αναγκαία για τη σωτηρία. Κάποια μορφή πολιτικής ενό-τητας, με ένα κοινό δικαστήριο, παρουσιάζεται κάτω από τη διαιτησία της Κνωσού και της Γόρτυνας. Έτσι, μετά την περίοδο των εμφύλιων πολέμων έρχεται ο κατά την αρχική χρήση του όρου «συγκρητισμός»^[42], όπως έχει ήδη αυτός αναφερθεί στην αρχή της παρούσας μελέτης.

 

1.11. Συγκρητισμός και μέτρο.

Στην αρχαιότητα, μόνο στην Κρήτη, κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, δοκιμάζεται με επιτυχία ένας νέος θεσμός, ο συγκρητισμός, ως συνισταμένη του Κρητικού Δικαίου. Είναι ενδεικτική η έκφραση «Συγκρητίσαι τα των Κρητών φρονήσαι»^[43].

Ο Σωκράτης ειρωνευόταν τους Κρητικούς για έλλειψη φιλοσοφικού πνεύματος^[44]. Αλλ’ όταν ήρθε η στιγμή να προτιμήσει την αθηναϊκή -ιωνική ελευθεριότητα, που του επέτρεπε να αποφύγει την εκτέλεση, από την κρητική- δωρική νομιμότητα, που του επίτασσε να υπακούσει στη μητρίδα, δεν δίστασε ούτε στιγμή να πιει το κώνειο. Αυτή η στιγμή είναι η καταξίωση των πάτριων θεσμών, της κρητικής και της λακωνικής ευνομίας, του Κρητι-κού Δικαίου. Το αττικό δίκαιο είχε διαμορφωθεί στο πλαίσιο βέβαια της φυλετικής ταυτότητας των Ιώνων, αλλά είχε υποστεί και επιδράσεις από το κρητικό - δωρικό πνεύμα. Το σολώνειο πολίτευμα σχετίζεται με το μεγάλο σοφό και νομοθέτη της αρχαιότητας, τον Κρητικό Επιμενίδη, που απάλλαξε την Αθήνα από το κυλώνειο άγος. Ο Επιμενίδης προσδιόρισε την έννοια της ελευθερίας και του μέτρου, που αρμόζει σε ελεύθερους συνειδητοποιημέ-νους ανθρώπους, σ’ αυτούς που μοιράζουν τα καθήκοντά τους ανάμεσα στο γένος και στην πόλη. Ακόμη και στην περίοδο της ακμής της αθηναϊκής ηγεμονίας, μεγάλης αντίπαλης της δωρικής Σπάρτης, το φιλολακωνικό «κόμμα» όσων απεχθάνονταν τις ακρότητες της δημαγωγίας και την ταπεινή χρησιμοθηρία, μπορούσε να εκφράζεται και να γοητεύει. Όμως, το λακωνικό δίκαιο προερχόταν κατευθείαν από την Κρήτη, από όπου ο Λυκούργος «τους νόμους εκ Κρήτης φασίν μετενεγκείν εις Λακεδαίμονα»^[45]. Ειδικότερα, περί μαθητείας του Λυκούργου στην Κρήτη ο Αριστοτέλης γράφει ότι το πολί-τευμα της Κρήτης πλησιάζει πολύ προς αυτό των Λακεδαιμονίων. Διότι και φανερό είναι και θρυλείται ότι το λακωνικό πολίτευμα ως προς τα πλείστα έχει μιμηθεί το κρητικό… Ιστορείται ότι ο Λυκούργος, όταν άφησε την επιτροπεία του βασιλιά Χαριλάου, αποδήμησε και τον περισσότερο χρόνο (της αποδημίας του) διέτριψε στην Κρήτη, ένεκα συγγενείας. Διότι οι κάτοι-κοι της Λύκτου (της προαναφερθείσας κρητικής πόλεως) ήταν Λάκωνες άποικοι, και όταν εγκαταστάθηκαν εκεί υιοθέτησαν τη νομοθεσία που ίσχυε στους ντόπιους. Απόδειξη αυτού είναι ότι και σήμερα ακόμη οι Λύκτιοι διατηρούν το νομοθετικό τους καθεστώς και πιστεύουν ότι ο Μίνωας υπήρξε ο πρώτος νομοθέτης τους^[46].

Πάντως, πιστευόταν ότι ο Λυκούργος πήρε τους νόμους του από το Δελφικό μαντείο, ή τουλάχιστο πήρε την έγκριση του μαντείου πριν από την εφαρμογή τους. Ο Πλούταρχος λέει ότι επειδή επρόκειτο για διακηρύξεις του θεού, για αυτό ονομάζονταν ρήτραι^[47].

 Ήταν οι νόμοι του Λυκούργου που υπερτερούσαν «μητρός τε και πατρός τε και των άλλων προγόνων απάντων». Δεν πρόκειται για ένα θετικό δίκαιο που μεταβάλλεται ανάλογα με τις διαθέσεις του δήμου, αλλά για τις αιώνιες αρχές. Ο Σωκράτης απέφυγε  σε όλη του τη ζωή και προπάντων στο θάνατό του, τις ελευθερίες του αθηναϊκού πολιτεύματος. Προτιμούσε το Μίνωα από το Σόλωνα, τη Βουλή από την Εκκλησία, την Αγορά από το Θέατρο. Έθετε ερωτήματα φιλοσοφικά παρά οικονομικά, συναναστρεφόταν συντηρητικούς παρά δημοκρατικούς, εκτιμούσε το νόμο παρά την οικονομία. Αποστόμωσε τους σοφιστές με σκληρό τρόπο, όπως οι Κρητικοί απαγόρευαν εντελώς τη σοφιστική. Αντιτάχθηκε στους δημαγωγούς κατά τη δίωξη των στρατηγών μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες, όπως οι Κρητικοί Κόσμοι συγκρατούσαν την εκκλησία του δήμου, μη επιτρέποντας παρά μόνο «συνεπιψηφίσαι τα δόξαντα τοις γέρουσι και τοις κόσμοις»^[48]. Και γελοιοποίησε τους ενόρκους στην απολογία του, αντιπαραθέτοντας στην κρίση των «φασκόντων δικα-στών» το Μίνωα και το Ραδάμανθυ, δηλαδή τους Κρητικούς κριτές στον Άδη, σαν να μιλούσε σ’ ένα δικαστήριο της Γόρτυνας παρά στην αθηναϊκή Ηλιαία^[49].  Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι ούτε η «άγαν ελευθερία»^[50] ούτε η «βία του νόμου»^[51]  συνιστούν το δίκαιο. Υπάρχει το μέτρο, η χρυσή τομή, ο συγκερασμός ελευθερίας και νόμου^[52]. Κατά τον Αριστοτέλη, «πολλά μέσοι-σιν άριστα»^[53]. Εξάλλου, «μετριότης της τέρψιος – βίου συμμετρίη»^[54]. Στην Κρητική Πολιτεία άλλωστε «μετρίως κατεσκεύασται τα των νόμων»^[55]. Αυτός ο συγκερασμός που επιτυγχάνει το Κρητικό Δίκαιο γενικότερα και εκπηγάζει από τα δωρικά πολιτεύματα της αρχαιότητας (σαν το λακωνικό), που υπερβαίνουν την αμετροέπεια των ιωνικών πόλεων, καθιστά «μέγιστον ταις πόλεσιν αγαθόν την ελευθερίαν»^[56]. Αυτό το αγαθό αγωνίστηκαν να δια-φυλάξουν οι Κρητικοί και στους επόμενους αιώνες της κρητικής ιστορίας. Στην περίοδο της ξενοκρατίας ως αγωνιώδη επιβίωση και στην περίοδο της ανεξαρτησίας ως στοχαστική αναβίωση του Κρητικού Δικαίου, «την εξ αιώνος παραδεδομένην ελευθερίαν διαφυλάττειν»^[57].

Έτσι και ο συγκρητισμός τίθεται στο πλαίσιο του επιστημονικού δια-λόγου και η συγκρητιστική θεωρία του δικαίου από τη φύση της, μολονότι φιλοδοξεί να είναι ακριβής νομική επιστημονική θεωρία, είναι θεωρία δια-λεκτική και όχι δογματική, συστηματική αλλά όχι ολοκληρωτική, μεθοδική χωρίς να είναι αποκλειστική. Περιλαμβάνει το σύνολο των δικαιικών φαινο-μένων (νομοθεσία, διοίκηση και δικαιοσύνη), επεκτείνεται σε κάθε επιμέ-ρους δίκαιο (εθνικό και διεθνές, δημόσιο και ιδιωτικό, ουσιαστικό και δικο-νομικό) και αναγνωρίζει κάθε προγενέστερη προσπάθεια (ιστορία και φιλο-σοφία του δικαίου, νομικές θεωρίες, συναφείς επιστήμες και πρακτικές)^[58].

 

1.12. Η ρωμαϊκή κυριαρχία

και οι ελληνικές καταβολές του ρωμαϊκού δικαίου.

Η Κρήτη έγινε ρωμαϊκή επαρχία διοικούμενη από ανθύπατο ή ταμία ο οποίος είχε ως έδρα την Κνωσό. Αργότερα συνενώνεται με την Κυρρήνη και στα χρόνια του Κωνσταντίνου με την Ιλλυρία. Η ξενική κατάκτηση περι-ορίζει το εγχώριο δίκαιο στη ρύθμιση μόνο των ιδιωτικών διαφορών. Ωστόσο, υπάρχουν διάφορες ενδείξεις ότι διατηρήθηκαν και παλιές δημόσιες αρχές. Με τέτοιες πολιτικές υποχωρήσεις, άλλωστε, κατόρθωναν οι Ρωμαίοι να κρατούν τη συνοχή της αυτοκρατορίας τους.

Σε αντίθεση με τις εμφύλιες συρράξεις των προηγούμενων αιώνων, η ρωμαιοκρατία υπήρξε μια μοναδική περίοδος ειρήνης και ησυχίας. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι Κρήτες δεν προέβησαν σε καμία επαναστατική ενέργεια για την απαλλαγή τους από τη ρωμαϊκή κατοχή^[59].

Η νομοθεσία η οποία ίσχυε στη ρωμαϊκή επικράτεια βασίζεται στη δυο-λεία, στην ατομική ιδιοκτησία, στην κληρονομική διαδοχή και στη συναλ-λακτική ελευθερία. Στη διαμόρφωσή του, το περίφημο ρωμαϊκό δίκαιο επηρεάζεται και από το ελληνικό, είτε με την παραδοχή αυτούσιων ελλη-νικών θεσμών, όπως των νόμων της Γόρτυνας, είτε με την εισχώρηση των ελληνικών φιλοσοφικών ιδεών^[60].  Στην πραγματικότητα, το ρωμαϊκό δίκαιο είναι κυρίως εμπνευσμένο από το αρχαιοελληνικό δίκαιο. Ενδεικτικά επι-σημαίνεται ότι η νομοθεσία του Λυκούργου, η οποία κατά τους υπολογι-σμούς του ίδιου του Κικέρωνα, προηγήθηκε κατά 330 περίπου χρόνια της πρώτης γραπτής νομοθεσίας των Ρωμαίων, επηρέασε πολύ ευρύτερα και βαθύτερα τη ρωμαϊκή νομοθεσία από όσο ομολογείται από τους συγγραφείς της^[61].

Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ομολογεί ότι «Το Δίκαιό μας πηγάζει από τους θεσμούς και τους νόμους δύο πόλεων, των Αθηναίων και των Λακεδαιμονίων»^[62]. Και εφόσον, σύμφωνα με αυτά που έχουν αναφερθεί, η σπαρτιάτικη νομοθεσία, του Λυκούργου, είναι κρητικής προελεύσεως, είναι προφανής η πρωτοπορία και η σπουδαιότητα του κρητικού δικαίου για το ρωμαϊκό δίκαιο. Σε κάθε περίπτωση, η ρωμαϊκή ιστορία της Κρήτης χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο ενός κρητορωμαϊκού συγκρητισμού^[63].

Ακόμη και το ναυτικό δίκαιο είναι ελληνικό, καθώς ο των Ροδίων Νόμος Ναυτικός, ο οποίος κωδικοποίησε περί το 479 π.Χ. το ναυτικό εθιμικό δίκαιο των θαλασσοκρατόρων τότε Ελλήνων, απέβη μέχρι και το 13^ο αιώνα μ.Χ. (τότε ανεφάνη ο Κώδικας της Βαρκελώνης, ο Consolato del Mar) ο μονα-δικός ναυτικός κώδικας του κόσμου, χωρίς να παύσει και έκτοτε να επιβιώνει, αναφερόμενος ως ισχύων ακόμη και μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα, όπως δέχεται το Ανώτατο Δικαστήριο της Μ. Βρετανίας. Η Ρώμη εφάρμοσε απαρεγκλίτως τις διατάξεις του και η μόνη της συνεισφορά σε αυτό υπήρξε ο θεσμός, που ρύθμιζε το Recemptum Nautarum, δηλαδή την ευθύνη του ναυτικού μεταφορέα κατά τρόπο αυστηρότερο. Η Lex Rhodia, όπως απο-καλούσαν το Ναυτικό Νόμο των Ροδίων οι Ρωμαίοι, καταχωρισμένη στο βιβλίο LIII (53) των «Βασιλικών» επί Λέοντος του ‘Εκτου του Σοφού (886-912) ίσχυσε αυτούσια σε όλη τη διάρκεια της ζωής της Βυζαντινής Αυτο-κρατορίας μέχρι το 1204 και αποτέλεσε τη βάση του Ναπολεόντειου Γαλλικού Ναυτικού Κώδικα^[64].

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ

ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

 

2.1. Το ξέσπασμα της επανάστασης του Θερίσου.

Το Μάρτιο του 1905 σε ένα δυσπρόσιτο χωριό, μόλις λίγα χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της Κρητικής Πολιτείας, η οποία εδώ και λίγα χρόνια ήταν τυπικά μόνον αυτόνομη στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ουσιαστικά ελεύθερη, στο Θέρισο, η Αντιπολίτευση προς τον Ύπατο Αρμοστή των Μεγάλων Δυνάμεων (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Ρωσία) με στρατεύματα στο νησί, η οποία βαθμηδόν είχε αρχίσει να προσδι-ορίζεται με το όνομα του ηγέτη της Ελευθερίου Βενιζέλου, διάλεξε το δρόμο της ένοπλης και ευρύτερης αντιπαράθεσης με το συνταγματικό καθεστώς[65]. Η θεσμική εκτροπή, που από την αρχή έτεινε να συσπειρώσει και μέχρι προηγουμένως πολιτικούς αντιπάλους του Βενιζέλου, γνώρισε την υποστή-ριξη μεγάλου τμήματος του πληθυσμού, καθώς και την ανοχή οπαδών των άλλων πολιτικών κομμάτων,  στο χώρο που κυρίως εκδηλώθηκαν τα επανα-στατικά γεγονότα, δηλαδή στους Νομούς Χανίων και Ρεθύμνης.

Η αποδοχή αυτού του ένοπλου κινήματος οφειλόταν σε διάφορους λόγους, όπως η έλλειψη προώθησης της εθνικής υπόθεσης της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα από τον Ηγεμόνα, δηλαδή τον πρίγκιπα της Ελλάδας Γεώργιο, και η σχεδόν απολυταρχική και δη ως ένα βαθμό αντισυνταγματική διακυβέρνηση. Στα αίτια ενυπάρχουν και κοινωνικοοικονομικοί λόγοι, όπως αυτοί που έγκεινται στην άνοδο της φιλελεύθερης αστικής τάξης η οποία εκπροσωπούνταν ανεπαρκώς στη Βουλή και διεκδικούσε τους μοχλούς της εξουσίας έναντι της άρχουσας τάξης.

Έτσι, αντί η Ηνωμένη Αντιπολίτευση με επικεφαλής το Βενιζέλο να λάβει μέρος στις εκλογές της 20^ης Μαρτίου 1905 και να συντείνει στην κίνηση της αναθεώρησης του συντηρητικού Συντάγματος του 1899, για το περιεχόμενο του οποίου είχε σημαντικό μερίδιο ευθύνης και ο ίδιος ο Βενι-ζέλος, προτίμησε να επαναστατήσει λίγες μέρες πριν. Κήρυξε την Ένωση της Κρήτης με το ελληνικό Βασίλειο και απείχε  από τις εκλογές, τη δι-εξαγωγή των οποίων αποπειράθηκε να παρεμποδίσει.

Η μονομερούς συνθέσεως Βουλή που προήλθε από τις εκλογές υιοθέτησε τον ενωτικό στόχο με το Ψήφισμα της Ενώσεως. Αντί όμως ο Ύπατος Αρμο-στής να προωθήσει στην πραγματικότητα αυτό το αίτημα, ευνόησε την επέμ-βαση των Μεγάλων Δυνάμεων κατά του θερισιανού κινήματος. Μετά από τις πρώτες 50 ημέρες, που ήταν σχεδόν αναίμακτες, άρχισαν οι εχθροπραξίες μεταξύ των καθεστωτικών και των ανταρτών. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους πέρασε με την εφαρμογή του στρατιωτικού νόμου και την εκτεταμένη στρατιωτική αντιπαράθεση, η οποία πήρε και διαστάσεις εμφυλίου πολέμου με την εμπλοκή της Κρητικής Χωροφυλακής. Το ολοκαύτωμα στο χωριό Ατσιπόπουλο ήταν καθοριστικό για την ευαισθητοποίηση της ευρύτερης κοινής γνώμης, ενώ ο αντεπαναστατικός μηχανισμός των Κρητικών δημο-φρουρών φυσικά δεν αποτελούσε παράδειγμα συγκρητισμού και δεν έμελλε να έχει την αναμενόμενη επιτυχία.

 

2.2. Τα γραμματόσημα της επανάστασης του Θερίσου.

Η επανάσταση του Θερίσου ήταν ένα γεγονός πολυδάπανο, το οποίο στηρίχθηκε κυρίως στα οικονομικά ενός Έλληνα της μητροπολιτικής Ελλά-δας, του συναρχηγού Κωνσταντίνου Μάνου. Επιπλέον, η Επαναστατική Συνέλευση κυκλοφόρησε πατριωτικό δάνειο σε μορφή Γραμματίου και ο Βενιζέλος αποφάσισε να εκδοθούν και να κυκλοφορήσουν γραμματόσημα, προορισμένα να πωληθούν περισσότερο για διαφημιστικούς και εισπρα-κτικούς σκοπούς και λιγότερο για τις πραγματικές ανάγκες αλληλογραφίας.

Τα πρώτα «πούλια», όπως παλαιότερα αποκαλούνταν τα γραμματόσημα στο κρητικό ιδίωμα, ήταν χειροποίητα, χωρίς οδόντωση και ως παράσταση έφεραν το καλλιτέχνημα της Νίκης του Παιωνίου. Αρχικά είχε προταθεί στο Βενιζέλο να εκδοθούν γραμματόσημα με παράσταση το χάρτη της Κρήτης. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε τελικά διότι θα προκαλούσε υπόνοιες ότι σκοπός του αγώνα ήταν η αυτονομία της Κρήτης, όχι δηλαδή η ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος, και θα περιέπλεκε ακόμη περισσότερο το όλο ζήτημα. Έτσι, τα γραμματόσημα αυτά, αν και εκδόθηκαν, δεν κυκλοφό-ρησαν ποτέ.

Στη συνέχεια κυκλοφόρησε και δεύτερη προσωρινή σειρά, που θεματικό της περιεχόμενο είχε την «Κρήτη Δούλη» (απεικονιζόμενη και αναγρα-φόμενη με κεφαλαία γράμματα). Ο τελευταίος αυτός τύπος, ο οποίος δια-σώζεται μέχρι και σήμερα σε ιδιωτικές συλλογές, κυκλοφόρησε με οδόντω-ση και χωρίς οδόντωση, με εισπρακτικούς και πάλι σκοπούς. Η σειρά αυτή λανσαρίστηκε στις 5 Οκτωβρίου 1905 αλλά, επειδή η επανάσταση κράτησε λίγο ακόμα, το μεγαλύτερο μέρος των κομματιών της δεν χρησιμοποιήθηκε. Είχαν τυπωθεί στο τυπογραφείο Γκούτμαν Στάγγελ, στην Αθήνα[66].   

 

2.3. Η συμβιβαστική λήξη της επανάστασης του Θερίσου.

Ο συμβιβασμός που επιτεύχθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1905 απ’ ευθείας μεταξύ του Βενιζέλου και των εκπροσώπων των Δυνάμεων (όχι με τον Ηγεμόνα) σφράγισε σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα εξελίξεις στο διεθνές προτεκτοράτο. Όμως, η κορύφωση του κρητικού δράματος θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, ιδίως αν είχε υιοθετηθεί παρόμοιο μεσολαβητικό σχέδιο από το Γενικό Πρόξενο της Μεγάλης Βρετανίας ήδη από τα μέσα Ιουνίου. Η Ελλάδα δεν επέδειξε την απαραίτητη σύνεση σε μία υπόθεση που την αφορούσε άμεσα, αλλά παρέμενε άκριτα δεσμευμένη στο πλευρό του γιου του Μονάρχη της, δηλαδή του Ύπατου Αρμοστή. Ο κύριος πολέμιος των επαναστατών στο νησί, η Ρωσία, κατά τραγική ειρωνεία, αντιμετώπιζε μία συγκρίσιμη επαναστατική κρίση στο εσωτερικό της, η οποία έμελλε να επικυρωθεί από οριστικό τερματισμό του τσαρικού πολιτεύματος, με την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Η επανάσταση του Θερίσου θεωρείται ως το γεγονός – μήτρα της νέας Ελλάδας, στον απόηχο του οποίου πέρασαν στην Ιστορία το Γουδί και το Κιλελέρ και σε απώτερη αναγωγή η Θεσσαλονίκη με το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας.

 

2.4. Τα στοιχεία της έννοιας του πατριωτικού συγκρητισμού.

Τα βασικά χαρακτηριστικά του συγκρητιστικού φαινομένου στο πεδίο της πατριωτικής πολιτικής και της άμυνας είναι τα ακόλουθα[67]:

1. Συνένωση αντιμαχόμενων παρατάξεων Κρητικών.

Απαιτείται η ύπαρξη μίας προσπάθειας συντονισμένης δράσης των Κρητικών έναντι ενός κοινού κινδύνου. Χωρίς κατά ανάγκη να καταργηθούν στη συλλογική συνείδηση οι ιδιαιτερότητες των κοινωνικών ομάδων, η συγκυρία των πραγμάτων μπορεί να οδηγήσει ανθρώπους που δεν ομονο-ούσαν σε ένα κοινό σχέδιο, να αποφασίσουν να συνεργαστούν για ένα σημαντικό σκοπό. Πρόκειται, επομένως, για μία συνένωση ετερόκλητων ή και αντιμαχόμενων μεταξύ τους παρατάξεων, οι οποίες μπορεί να προσδι-ορίζονται στη βάση κοινωνικών (π.χ. οικογενειακών, γεωγραφικών) και πολιτικών (π.χ. ταξικών, εξουσιαστικών) διαφορών.

2. Υπεράσπιση της κοινής πατρίδας από αλλότριες δυνάμεις.

Η «Μεσόγειος της Μεσογείου» γνώρισε μακρόχρονη κατοχή από διά-φορους λαούς, όπως Άραβες, Ενετούς και Οθωμανούς. Ακόμη και κατά τον εικοστό αιώνα υπήρξαν εποχές με ξένη κατοχική δύναμη, όπως αυτή της Αυτονομίας, καθώς επίσης και της γερμανικής κατοχής, προ του κινδύνου της οποίας η πολυαίμακτη Μάχη της Κρήτης πέρασε στην παγκόσμια Ιστορία. Σε αυτό λοιπόν το νησί με τη στρατηγική σημασία η απόκτηση και η υπεράσπιση της Ελευθερίας είχε βαρύ τίμημα. Το τίμημα αυτό αποτέλεσε ένα συλλογικό φόρο των Κρητικών οι οποίοι συνασπίζονται και πολλές φορές με ονομαστή αυταπάρνηση επιδίδονται στην άμυνα της πατρίδας τους. Οι θυσίες της αντίστασης συμβολίζονται πολλές φορές με γνωστά τοπωνύ-μια, όπως το Αρκάδι.

Η υπεράσπιση είναι πολλές φορές τόσο συνυφασμένη με υψηλές έννοιες, όπως ο ηρωισμός και η αυτοθυσία, που προκαλεί δέος στους ξένους η πιθανή έγερση διεκδικήσεων εκ μέρους τους στο νησί. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη σφοδρή σύγκρουση της Μάχης της Κρήτης ερμηνεύεται από τους Γερμανούς, ως επίτευγμά τους, η τελική τους επικράτηση. Ακόμη και η ρωσική προέλαση κατά το 1905, η οποία μάλιστα υποβοηθούνταν από Κρητικούς, δεν μπόρεσε να ευδοκιμήσει.

3. Διαμόρφωση ενός ενωτικού δόγματος με τη συνθετική μέθοδο.

Η συνθετική προσέγγιση συνιστά μία υπερβατική ενδοσκόπηση της φυσιογνωμίας της κοινωνίας της Κρήτης έτσι ώστε να αναδειχθούν τα στοιχεία εκείνα, που ενώνουν και εμπνέουν το λαό στην πατριωτική του αποστολή. Άρα, ο συγκρητισμός δεν είναι απλώς σύγκριση, αλλά σύνθεση στοιχείων, τα οποία συνδυάζονται μεταξύ τους με λειτουργικό τρόπο χωρίς να αναιρούνται.

Στο σημείο αυτό αξίζει να συσχετιστεί αυτή η προσέγγιση με την ιδιά-ζουσα φύση της κρητικής γης. Στο σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών, η Μεγαλόνησος είναι φυσικό να γίνεται ο μόνιμος δέκτης διαφορετικών επιρροών. Ωστόσο, η ίδια η γεωγραφική της ιδιοσυστασία της επιτρέπει να τις επεξεργαστεί. Το γεγονός δηλαδή ότι δεν γειτνιάζει με αλλότρια στεριά, αλλά περιβάλλεται από την ανοιχτή θάλασσα, της παρέχει τη δυνατότητα να επέμβει κριτικά στο υλικό που παραλαμβάνει, δημιουργώντας η ίδια το δικό της στίγμα. Μέχρι και σήμερα είναι προφανής η πολιτιστική ιδιαιτερότητα αυτής της περιφέρειας του ελληνικού κράτους, για να μη γίνει λόγος για τη διατήρηση της γενετικής ταυτότητας των Μινωιτών επί χιλιετίες σύμφωνα με όσα προαναφέρθηκαν.

4. Διαμόρφωση μίας στρατηγικής προσαρμοσμένης στη γεωπολιτική κατά-σταση.

Η διαμόρφωση αυτής της πατριωτικής πορείας προσαρμόζεται κατά τρόπο αναπόφευκτο στο γεωπολιτικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η Κρή-τη. Καλλιεργείται μία ενεργητική στρατηγική στο διεθνές περιβάλλον με την ανάπτυξη δεσμών φιλίας και συνεργασίας με άλλους παίκτες της διεθνούς σκακιέρας, με γνώμονα το συμφέρον της πατρίδας.

5. Αξιοποίηση κάθε πρόσφορου στρατιωτικού μέσου.

Οι πολεμικές αρετές των Κρητικών δεν συνίστανται μόνο στην ευψυχία τους αλλά σε μεγάλο βαθμό στην επιχειρησιακή τους ευφυΐα. Αυτό αποδει-κνύεται από το γεγονός ότι επιδίδονται στην εξεύρεση ενός κατάλληλου στρατιωτικού μέσου για να αμυνθούν ή και να πλήξουν τον αντίπαλο. Αυτή η σοφία που τους διακρίνει συγκεκριμενοποιείται σε διάφορες τεχνικές αγώνα, όπως η  διεξαγωγή ανταρτοπόλεμου κόντρα σε έναν τακτικό στρατό, δηλαδή ανορθόδοξου πολέμου. Καλοί γνώστες του εδάφους τους, οι κάτοι-κοι είναι σε θέση να αναπτύξουν την αμυντική τους στρατηγική ακόμη και με μικρό αριθμό ανδρών και πρόχειρη οργάνωση. Πράγματι, η φαινομενικά ειρηνική διαβίωση των ανδρών ιδίως της υπαίθρου μπορεί να μετουσιωθεί σε μία ραγδαία συγκροτημένη δύναμη κρούσης ετοιμοπόλεμων ανταρτών.

Το ερασιτεχνικό αυτό στρατιωτικό σώμα είναι εύλογο να καθοδηγηθεί από τους επιτελείς του με μεθόδους ανορθόδοξης αντιμετώπισης του αντιπάλου. Ο ανταρτοπόλεμος, με αιφνιδιαστική εκδήλωση επιθέσεων σε ένα προεπιλεγμένο σημείο που λόγω της ιδιομορφίας του καθιστά ευάλωτο τον ούτως ή άλλο απροειδοποίητο στρατό, είναι μία προσφιλής μέθοδος δράσης για έναν εν δυνάμει στρατιωτικό λαό όπως αυτός της Μεγαλονήσου.       

 

2.5. Επαλήθευση του συγκρητισμού στην επανάσταση του Θερίσου.

Όλες οι παραπάνω επισημάνσεις επαληθεύονται στην περίπτωση της επανάστασης του Θερίσου. Ξεκινώντας από την τελευταία μόλις αναφορά, αυτήν της ιδιοκτησίας όπλων, η πολιτική του νεοπαγούς καθεστώτος της Αυτονομίας, να διατάξει και να πραγματοποιήσει γενικό αφοπλισμό όλων των κατοίκων, αποτέλεσε ένα κακό προηγούμενο για παρόμοια πολιτική στη μετέπειτα πολιτειακή ομαλότητα.

Μερίδα των Κρητικών οδηγήθηκε στην επαναστατική επιλογή της «ανθο-πλίσεως» εναντίον των κατά το Σύνταγμα ένοπλων μηχανισμών, σχεδόν στην πρώτη αντικαθεστωτική επανάσταση στον σε ευρεία έννοια ελληνικό χώρο, μετά την κοινωνική επανάσταση του 1834, στην Κυπαρισσία, και κυρίως μετά την εξέγερση, που οδήγησε στην έξωση του πρώτου βασιλιά του νεοελληνικού κράτους, του Όθωνα, το 1862.

Πράγματι, όπως η ελληνική οκτωβριανή επανάσταση οδήγησε στην έκ-πτωση του πρώτου εστεμμένου της Ελλάδας, έτσι και η θερισιανή πρωτο-βουλία οδήγησε στην αντικατάσταση του Ηγεμόνα Γεωργίου, γιου του αντι-καταστάτη του Όθωνα.

Εξάλλου, ο συγκρητισμός είναι έκδηλος, αν ληφθεί υπόψη ότι το κίνημα του Θερίσου ήταν δημιούργημα της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως, μίας ολόκληρης πολιτικής παρατάξεως, στην οποία προσχώρησαν αργότερα και άλλες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις, απογοητευμένες από τη φατρια-στική απολυταρχία και την παρατεταμένη δυστοκία στην επίτευξη του στόχου της Ένωσης. Πολιτικοί λοιπόν που βρίσκονταν σε πολιτική αντι-παράθεση ή σε παροπλισμό, όπως ο Φούμης μέχρι λίγο καιρό πριν, καθώς και ο Σφακιανάκης, οδηγήθηκαν στην υποστήριξη της πρωτοβουλίας του Βενιζέλου για ένοπλο μαζικό αγώνα. Προοπτικά, ο συγκρητισμός αυτός επικυρώθηκε με τη  συνεργασία στις εκλογές για τη Συνέλευση, το 1906, της βενιζελικής αντιπολίτευσης με το Τρίτο Κόμμα, με επικεφαλής τον σημαί-νοντα πολιτικό ηγέτη Πωλογεώργη.

Όσον αφορά το στόχο αυτής της κοινής προσπάθειας ενός μεγάλου τμή-ματος του πληθυσμού, που βαθμιαία διευρυνόταν μετά την εκδήλωση της εξέγερσης, δεν ήταν βέβαια άλλος από την επίτευξη της Ενώσεως. Αυτός ο εθνικός στόχος προσέκρουε στην αναβλητικότητα των ξένων κατοχικών δυνάμεων, οι οποίες έπρεπε να πιεστούν εμπράκτως.

Όμως, το σύνθημα του Θερίσου ήταν διττό, «Ένωση» και «Κάτω ο Δεσποτισμός». Έτσι, μπορεί να γίνει λόγος για ένα είδος σύνθετης προσέγ-γισης στην ιδεολογική πλατφόρμα του αποκληθέντος από τους ίδιους τους επαναστάτες «πολιτικού πραξικοπήματος». Αυτό το γεγονός συνιστούσε συνταγματική εκτροπή κατά επίκληση του φυσικού δικαιώματος της αντί-στασης στην απολυταρχική και δη σε ορισμένα σημεία αντισυνταγματική άσκηση της επίσημης εξουσίας της Πολιτείας. Η σύνθεση ετερόκλητων στοιχείων στο πλαίσιο αυτής της συγκρητιστικής κινήσεως διαφαίνεται εντονότερη σε ύστερα στάδια του θερισιανού δράματος, όπως η προσέγγιση των κυβερνητικών από τους επαναστάτες έτσι ώστε να επιτευχθεί μία μονο-σήμαντη θέση ευρύτατης αποδοχής, αυτή του ψηφίσματος της κρητικής Βουλής για Ένωση με το ελληνικό βασίλειο. Μάλιστα, δεν πρέπει να παραγνωριστεί και η τάση προσεταιρισμού των κατοχικών δυνάμεων, ιδίως των ιταλικών, αλλά και ευρύτερα των δυτικοευρωπαϊκών, γύρω από το ζήτημα της απολυταρχικής διακυβέρνησης από τον πρίγκιπα. Άρα, ο κοινός παρονομαστής των βασικών ιδεολογικών θέσεων και προγραμματικών στόχων της επανάστασης ήταν η Ελευθερία, νοούμενη ως δικαίωμα αυτο-διάθεσης των Κρητικών, αλλά και δημοκρατικής τους διακυβέρνησης χωρίς τον, έστω συνταγματικά κατοχυρωμένο, αυταρχισμό του Ηγεμόνα.

Όσον αφορά το ζήτημα της στρατηγικής, ο Βενιζέλος ξεδίπλωσε το ταλέντο του με την προαναφερθείσα προσπάθεια αναζήτησης πολιτικών συμμάχων, μόλις απογοητεύτηκε από τον αρνητισμό του πρωθυπουργού της Ελλάδας, του Δεληγιάννη, ο οποίος διερμήνευε το βασιλιά. Όπως τέσσερα χρόνια πριν, όταν οι θέσεις του για διεκδίκηση της προηγμένης Αυτονομίας ως μεταβατικού πολιτεύματος μέχρι την Ένωση του στοίχησαν την απόλυσή του από το αξίωμα του συμβούλου επί της Δικαιοσύνης (Υπουργού Δικαιο-σύνης), έτσι και στην οκτάμηνη κρίση του Θερίσου αναπροσάρμοζε το διεκδικητικό του λόγο ανάλογα με τις συγκυρίες, έτσι ώστε να μην κατα-λήξει όλος αυτός ο αγώνας σε ναυάγιο.

 

2.6. Τεχνικές στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Συμπληρωματικά με τη θεώρηση της θερισιανής επανάστασης ως παρα-δείγματος συγκρητισμού, επισημαίνεται ότι στο στρατιωτικό πεδίο οι επανα-στάτες λειτούργησαν από την αρχή με αξιοθαύμαστη οργάνωση, όπως άλλωστε θετικός είναι ο απολογισμός και στο ζήτημα των θεσμών διοίκησης και απονομής του δικαίου στην εκάστοτε επαναστατική επικράτεια. Έκαναν προσφυγή στις ενδεδειγμένες τακτικές για την αντιμετώπιση των πολυ-πρόσωπων αντιπάλων τους, όπως ήταν οι κατοχικοί στρατοί, η διεθνής αστυνομία, η χωροφυλακή και, στο τέλος, και οι δημοφρουρές. Έτσι, μετήλθαν τις εξής επιδέξιες τεχνικές, μεταξύ άλλων:

1. Χρησιμοποίηση επίλεκτων περιοχών της Κρήτης για στρατηγικούς σκο-πούς.

Αξιοποιούνταν διάφοροι τόποι για στρατηγικούς σκοπούς, δηλαδή ως φυσικά οχυρά (π.χ. το Θέρισο), ως κομβικά σημεία (π.χ. η Γεωργιούπολη και το Ατσιπόπουλο) ή ως κρησφύγετα, όπως ο λιμενίσκος του απόμερου χωριού Κολυμπάρι, το οποίο λειτούργησε από τον Απρίλιο 1905 ως κέντρο ανεφοδιασμού.

2. Ανταρτοπόλεμος (εκκένωση οικισμών και απόκρυψη των υποχωρούν-των).

Όχι απλώς γινόταν ευρεία χρήση του ανταρτοπόλεμου, αλλά αυτή συν-δυαζόταν σε κάποιες περιπτώσεις με εκκένωση των οικισμών από αυτούς που αποχωρούσαν και με τέλεια απόκρυψη μέσα στη νύχτα, με χαρακτη-ριστικό παράδειγμα την τακτική του αρχηγού Μπιράκη κατά την υποχώρηση από το χωριό Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, στις 22 Ιουνίου 1905.

3. Εξοπλισμός των επαναστατών.

Η τακτική του εφοδιασμού των επαναστατών με τον αναλογούντα οπλι-σμό σε κάποιες περιπτώσεις συμπληρωνόταν από την αφαίρεση των όπλων των αντιπάλων, όπως στην επίθεση των ανταρτών κατά των περιβόητων φυλακών του Ιντζεδίν στις 12 Ιουνίου, ενώ μόλις 800 όπλα υπήχθησαν στο συνομολογηθέντα όρο του αφοπλισμού των επαναστατών με τη λήξη του κινήματος.

4. Τακτική της δαιδαλώδους διαφυγής.

Σχετική είναι και η τακτική της δαιδαλώδους διαφυγής, με την έννοια της επιδέξιας απόδρασης από τα χέρια του αντιπάλου, όπως η απελευθέρωση των 50 πολιτικών κρατουμένων και αιχμαλώτων επαναστατών στο προ-αναφερθέν επεισόδιο του Ιντζεδίν με το τέχνασμα της εισόδου ανταρτών μεταμφιεσμένων σε χωροφύλακες. 

 

2.7. Τα κρητικά νομικά έθιμα μέσα από τα δημοτικά τραγούδια.

Με δεδομένο ότι από τα ύστερα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια ως την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία επιβεβαιώνεται η αδιάλειπτη παρου-σία του κρητικού δημοτικού τραγουδιού, γίνεται φανερό ότι το τελευταίο αποτελεί πηγή αναζήτησης και καταγραφής λαϊκού δικαίου που διέπει το δημόσιο και ιδιωτικό βίο σε συγκεκριμένες χωροχρονικά ιστορικές περιό-δους. Δεν υπάρχει εξάλλου πτυχή της ζωής και της ιστορίας που να μην ξεδιπλώνεται και να μην καλύπτεται από κάποιο είδος των κρητικών δημοτικών τραγουδιών. Οι αγώνες για ελευθερία, οι ηρωικές μορφές που αναδείχτηκαν μέσα από αυτούς τους αγώνες, η πίστη σε υψηλά ιδανικά, ο αγνός πατριωτισμός, η οδύνη της σκλαβιάς, η αισιοδοξία της εθνικής λύτρω-σης, το πνεύμα της θυσίας και της αυτοθυσίας, η αδερφική και συζυγική αγάπη, η αγνότητα της κόρης, η τιμωρία του «άδικου» και της παραβίασης «απαρασάλευτων» και «άγραφων» κανόνων και αξιών στο πλαίσιο της θεώ-ρησης της απονομής δικαιοσύνης, ως ιδιωτικής υπόθεσης, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους ανώνυμους, λαϊκούς ποιητές, που μέσα από τα δημιουρ-γήματά τους, ανέδειξαν και εξύμνησαν αυτήν τη  θεματολογία. Ακόμη και συμπεριφορές που ταλάνιζαν από την εποχή της ενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας την κρητική κοινωνία, όπως η αρπαγή γυναικών, η ζωοκλοπή και οι αντεκδικήσεις που κατέληγαν σε ανοιχτό κύκλο αίματος, βρήκαν την ποιητική και μουσική τους έκφραση στα δημοτικά τραγούδια. Τις βασικό-τερες κατηγορίες των κρητικών δημοτικών τραγουδιών αποτελούν:

α) τα ριζίτικα, που ήταν δημιουργήματα των δυτικών περιοχών (Ρεθύ-μνου και Χανίων) και πήραν το όνομά τους από τις ρίζες, τις υπώρειες των σφακιανών βουνών (Λευκών Ορέων), β) οι μαντινάδες, που κυρίως επι-χωρίαζαν στην ανατολική Κρήτη (Ηράκλειο και Λασίθι) και γ) οι ρίμες, που τραγουδήθηκαν σε ολόκληρο το νησί, χωρίς να σημαίνει ότι τόσο τα ριζίτικα όσο και οι μαντινάδες δεν απαντήθηκαν και στις υπόλοιπες περιοχές της Κρήτης.

Τα ριζίτικα τραγούδια ήταν τετράστιχα, πεντάστιχα, πολύστιχα, συνήθως ανομοιοκατάληκτα και σπανιότερα ομοιοκατάληκτα, που τραγουδιούνταν χωρίς τη συνοδεία οργάνων, χορωδιακά και αντιφωνικά από δύο ανδρικούς χορούς τραγουδιστών. Τα σημαντικότερα ριζίτικα ήταν αυτά της τάβλας (ποιμενικά, ερωτικά, φυσιολατρικά, ηρωικά, επαναστατικά κ.ά) και της στράτας, δηλαδή της ομαδικής πορείας, είτε αυτή σχετιζόταν με τον πόλεμο είτε με το γάμο.

Οι μαντινάδες ήταν κατά κανόνα δίστιχες και ομοιοκατάληκτες, τραγου-διούνταν και από άνδρες και από γυναίκες, ενώ πολλές φορές συνοδεύονταν και από μουσικά όργανα.

Τέλος, οι ρίμες ήταν πολύστιχα τραγούδια, συνηθέστερα ομοιοκατάληκτα και σπανιότερα ανομοιοκατάληκτα, με αφηγηματική μορφή, συνοδεύονταν από όργανα και τραγουδιούνταν από λαϊκούς ποιητές, τους ριμαδόρους. Η κρητική ρίμα (ή ριμάδα) συνδύαζε την παράδοση της έμμετρης λαϊκής χορογραφίας με την παράδοση του Ερωτόκριτου, χωρίς να είναι απρόσωπη, όπως συνέβαινε γενικά με το δημοτικό τραγούδι. Το ύφος των τραγουδιών που συνδεόταν με τη θεματολογία τους ήταν για τα ριζίτικα επικό, μακρό-συρτο, μεγαλόπρεπο, βαρύ, για τις μαντινάδες περίτεχνο, ανάλαφρο, λυρικό, ενώ για τις ρίμες εξίσου περίτεχνο και πιο προσωπικό. Στην ιστορική του διαδρομή το ριζίτικο τραγούδι έφθασε στο απόγειο της ακμής του κατά την Τουρκοκρατία χωρίς όμως να παραβλέπονται οι περίοδοι του Βυζαντίου και της Ενετοκρατίας[68].   

 

2.8. Ο συγκρητισμός μέσα από τη δημώδη ποίηση της Κρήτης.

Από τις ποιητικές συλλογές κρητικών δημοτικών τραγουδιών έχουν κατα-γραφεί στοιχεία δημοσίου δικαίου και άλλα του ιδιωτικού δικαίου, όπως επίσης αξίες και γενικές αρχές του δικαίου.

Η αντίδραση στις ξενικές κατακτήσεις, η έναρξη, η συμμετοχή και η οργάνωση των επαναστάσεων, οι οικογένειες από τις οποίες προέρχονταν οι αρχηγοί και κατά συνέπεια οι αριστοκρατικές δομές στις τοπικές κοινωνίες των επαναστατικών περιόδων, οι γενικές συνελεύσεις με τη συμμετοχή του λαού και του κλήρου, η υποβολή και διαπραγμάτευση των αιτημάτων, η λήψη και εκτέλεση των αποφάσεων από τα λαϊκά δικαιοδοτικά όργανα, η συγκρότηση λαϊκών δικαστηρίων, η απονομή δικαιοσύνης και η απαγγελία και εκτέλεση των ποινών, αποτελούν πτυχές του επαναστατικού δικαίου, που εντοπίζονται σε διάφορες ιστορικές περιόδους της Κρήτης. Η δημώδης ποίηση αποτελεί αστείρευτη πηγή για την καταγραφή αυτών των στοιχείων του επαναστατικού δικαίου. Η ανυπακοή στον κατακτητή κάθε εθνικότητας, ως έννοια σύμφυτη με την ελευθερία και ως αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχοσύνθεσης του κρητικού λαού και παράλληλα η διαρκής και άνιση αναμέτρηση με τον εχθρό, υμνήθηκαν από το λαϊκό ποιητή.

«Για το Μανοήλη θα σας πω τον Αγιαποστολίτη,

Πού τον γηρεύγ’ η αφεδιά να τον αναρωτήξει.

Μα ο νιος ‘που την πολλή σπουδή κι απού την προκοπήν του

φιργάδα καβαλίκεψε κι επήρεν την και πάει

εκειά που σμίγουν τα νερά και οι παλιοί κουρσάροι».

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπήρχαν οργανωμένα αντάρτικα σώματα, που δρούσαν κατά του κατακτητή, αντίστοιχα με τα αρματολίκια. Οι «χαΐνηδες»  αποτελούσαν αντάρτικα  σώματα που με ορμητήριο τα Σφα-κιά επέφεραν πλήγματα στον εχθρό, λήστευαν και σκότωναν τους Τούρκους με την ηθική και υλική συνδρομή διαφόρων κομιτάτων.

«Μα ο Λιάπης με το κόμμα dου δε γίνουντ’ αραγιάδες…

κάθουνται όλοι οι – γι αρχηγοί τσι Κρήτης και μιλούνε,

είντα να κάμουν τσι Τουρκιάς θωρούν πως δε μπορούνε».   

   Από το χώρο του ενοχικού δικαίου, στο πλαίσιο της αλληλοβοήθειας, κατά τις αγροτικές εργασίες σημειωνόταν παροχή άμισθης εργασίας από «συντέκνους», «μπιστεμένους φίλους» ή γείτονες, που δεν θα επιβουλεύ-ονταν το βιός του ιδιοκτήτη:

«Γιώργη ταχιά κουρεύγουμε, ταχιά κουλικουρούμε,

κάλεσε τσι συντέκνους μας, τσι πιο καλούς μας φίλους,

να κουντουρίσουμε τα’ αρνιά, τσι λιβανές μαρώπες,

να σφεντιλίσουν τσι κριγιούς!».  

Η οπλοφορία ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή του κρη-τικού λαού:

«Ο πλούτος μου είναι το σπαθί κ’ η δόξα το τουφέκι

που ρίχνει ‘ς του τυράννους μου, φωτιά κι αστροπελέκι…»[69].

 

2.9. Οι γνωμικές μαντινάδες ως άτυπο δίκαιο της κρητικής κοινωνίας.

Οι γνωμικές μαντινάδες είναι μία κατηγορία μαντινάδων, η οποία απο-τυπώνει  το λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης και έχει αποβεί κατ’ εξοχήν αν-θεκτική στις ιστορικές αλλαγές. Ο λαϊκός πολιτισμός, όπως κάθε πολιτισμός, εμπεριέχει και συνεκτικά και φυγόκεντρα στοιχεία, τους νόμους αυτορ-ρύθμισης του συστήματος, που εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή του, και τους νόμους μετασχηματισμού, που υποδηλώνουν τις τάσεις και την κατεύ-θυνση εξέλιξής του. Από τη μελέτη των γνωμικών μαντινάδων έχει προκύψει ότι δεν υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στις φυσικές και στις κοινωνικές αξίες. Οι φυσικές αξίες τροφοδοτούν τις κοινωνικές αξίες και οι κοινωνικές αξίες είναι ομόλογες προς τις φυσικές: μια αρχή που συνιστά διακριτικό γνώρισμα του ελληνικού πολιτισμικού προτύπου. Εξάλλου, έχει παρατηρηθεί ότι αυτό που ξεχωρίζει τις γνωμικές μαντινάδες δεν είναι τα αξιακά πρότυπα της παραδοσιακής κοινωνίας, που ενυπάρχουν λίγο-πολύ σε όλες τις εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού, αλλά η κατά Jakobson βουλητική λειτουργία: η διδακτική πρόθεση, η σκοπιμότητα μετάδοσης, συντήρησης, αναπαραγωγής των αξιών. Η διδακτική στόχευση μεταγράφεται σε αντίστοιχες φόρμες γραμματικής και συντακτικής εκφοράς, που τυπολογικά διακρίνονται στη συμβουλευτική φόρμα, που εκφέρεται σε έγκλιση προστακτική β΄ προσώπου (κατά περίπτωση θετικά ή αποθετικά) και την αποφαντική ή γνωμική φόρμα, που εκφέρεται σε οριστική γ΄ προσώπου και διατυπώνει μία κρίση καθολι-κού κύρους.

Τέλος, το διακριτικό του λαϊκού πολιτισμού της υπαίθρου είναι ότι είναι προφορικός, είναι «δίχως γράμματα». Για τον αγράμματο χωρικό, τα «γράμ-ματα» χαρακτηρίζουν έναν άλλο, επείσακτο πολιτισμό, του οποίου οι φορείς, οι δυτικής παιδείας μορφωμένοι αστοί, «οι γραμματιζούμενοι», αξιώνουν ν’ αλλάξουν μέσω των κρατικών θεσμών τον πολιτισμό του λαού τους, ταυτίζοντας μονομερώς τον πολιτισμό με τη δυτική κουλτούρα. Σε αυτή την κατάσταση υποτίθεται ότι αναφέρεται ο λαϊκός ριμαδόρος, αντιδιαστέλ-λοντας τον πολιτισμό από τη μόρφωση του σχολείου. Και υποστηρίζοντας ότι ο δικός του προφορικός πολιτισμός δεν είναι διόλου κατώτερος από το γραπτό πολιτισμό των γραμματιζούμενων. Πρόκειται για μία καθαρή έκ-φραση του φαινομένου, που στη θεωρία του πολιτισμού αποκαλείται «αυτο-συνειδησία της κουλτούρας»[70].

Εκτιμάμε ότι η παραπάνω προσέγγιση είναι επιτυχής και μάλιστα αναδει-κνύει την αμφισβήτηση προς το κατεστημένο, που υπάρχει σε ένα φιλελεύ-θερο λαό όπως οι Κρητικοί. Φυσικά, και με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται μία από τις πολλές ατέλειες στην έννομη τάξη του ελληνικού κράτους, το κενό στην αναγνώριση και ενίσχυση της άτυπης μάθησης.

Εκτός αυτού, η παρατήρηση για τη διατύπωση των γνωμικών μαντινάδων με το διδακτικό προσανατολισμό μπορεί να παραλληλιστεί με τον κανονι-στικό χαρακτήρα των μύθων στις μη προηγμένες κοινωνίες, κατά την αν-θρωπολογία του δικαίου. Ειδικότερα, η επιστήμη αυτή θεωρεί ότι ο νόμος, ο οποίος προέρχεται από το Θεό, τον Ηγεμόνα ή το Λαό, των προηγμένων κοινωνιών αποτελεί, από ανθρωπολογική σκοπιά, μία έννοια ομόλογη στο μύθο των αρχαϊκών κοινωνιών. Ο νομικός λόγος, είτε στη μορφή της προ-στακτικής έγκλισης (όπως δηλαδή μεθοδεύεται η συμβουλευτική κατηγορία της γνωμικής μαντινάδας) είτε στη μορφή του υποθετικού λόγου, όπως ο μυθικός λόγος σε μορφή αφηγηματική (συνεπώς σε οριστική έγκλιση, πράγμα που θυμίζει μορφολογικά την αποφαντική εκδοχή της γνωμικής μαντινάδας), αποτελεί διατύπωση κανονιστικών προτάσεων. Είναι σημαν-τικό να επισημανθεί ότι ο μύθος συχνά χρησιμεύει ως εργαλείο νομιμο-ποίησης της παρούσας κοινωνικής τάξης. Εκπληρώνει αυτή τη λειτουργία στο πολιτικό επίπεδο διότι ο α-χρονικός χαρακτήρας του, ή ο ίδιος ο χρονικός χαρακτήρας του, του επιτρέπει να είναι, κατά κάποιον τρόπο, πάντοτε επίκαιρος[71].

Συνεπώς, οι μαντινάδες, τουλάχιστον οι γνωμικές, ενέχουν όχι απλώς ένα διδακτικό χαρακτήρα, αλλά αποτελούν άτυπο –σε όρους νομικής επιστήμης– δίκαιο. Ακριβέστερα, συνιστούν, σε όρους ανθρωπολογίας του δικαίου, την πηγή κοινωνικού –μη κρατικής προελεύσεως– δικαίου, για την κοινωνική ομάδα στην οποία δημιουργούνται και την οποία αφορούν, δηλαδή την κρητική κοινωνία. Φυσικά, στο πλαίσιο αυτής της διάκρισης, μεταξύ τυπι-κού (κατά νομική ακριβολογία) δικαίου και άτυπου δικαίου, μπορεί να προκύψει και διάσταση, καθώς το δίκαιο του κρητικού λαού παραδοσιακά δεν συμπίπτει σε κάποια έκταση με το θετικό δίκαιο, π.χ. όσον αφορά το δικαίωμα οπλοκατοχής και οπλοχρησίας.

Το ενδιαφέρον είναι ότι οι Κρητικοί από παλιά διατύπωναν δίκαιο σε ποιητική μορφή! Ειδικότερα, στον προαναφερθέντα Ραδάμανθυ ο Αριστο-τέλης αποδίδει την ακόλουθη νομική έκφραση, διατυπωμένη νομοτεχνικά στον έμμετρο λόγο, που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Κρήτες στη νομοθεσία τους έτσι ώστε να είναι ευκολότερη η αποστήθισή της: «Ει και πάθοι τα τ’ έρεξε, δίκη κ’ ιθεία γένοιτο», που σε ελεύθερη απόδοση, με βάση τον κρητικό δεκαπεντασύλλαβο έχει μεταφραστεί ως εξής: «Μόνο σαν πάθει ό,τι ‘καμε, δίκη σωστή θα γίνει»[72].

Σε κάθε περίπτωση, εκτιμάμε ότι οι μαντινάδες δεν μπορεί να αποτελούν απλώς μία άτυπη «νομοθεσία» (κοινωνικής προελεύσεως σύστημα δικαίου). αλλά και μία άτυπη «νομολογία» για την ισχύουσα νομοθεσία (ελληνική έννομη τάξη), στο μέτρο που αυτή σχολιάζεται, έστω και αρνητικά. Προ-φανώς πρόκειται για ένα είδος νομικού συγκρητισμού, ο οποίος δεν μπορεί να προσεγγιστεί επαρκώς μόνο με βάση τη δογματική του δικαίου, αλλά χρειάζεται και η συνδρομή άλλων επιστημών με αντικείμενό τους το δίκαιο, όπως η νομική ανθρωπολογία[73].

 

2.10. Η επιβίωση των μαντινάδων.

Η Κρήτη έχει το χαρακτηριστικό γνώρισμα ότι συνεχίζει να καλλιεργεί τις μαντινάδες. Κάποια εποχή, ιδιαίτερα στις αρχές του 19ου αιώνα, η δημι-ουργία και η έμπνευση δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο των Κρητικών. Η λαϊκή παράδοση και τα δημοτικά τραγούδια αποτελούσαν τρόπο ζωής στην Ελλάδα. Το στοιχείο όμως που καθιστά την κρητική μαντινάδα μοναδική, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα, αν εξαιρεθούν τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου ή τα μοιρολόγια στην Πελοπόννησο, είναι η συνέχιση της δημιουργίας μέχρι και σήμερα.  Αυτή η διαρκής δημιουργία στην ποίηση και στη μουσική όσον αφορά τις μαντινάδες αποτελεί ένα παράδοξο φαινόμενο. Η διατήρηση της κληρονομιάς ενός τόπου εξαρτάται από διάφορους παρά-γοντες. Όταν αυτοί οι παράγοντες αρχίζουν σιγά – σιγά να διαφοροποι-ούνται, σταματά συνήθως και η «αυθεντική» δημιουργία.

Υποστηρίζεται η άποψη ότι η συνέχεια αυτού του ιδιάζοντος μουσικού είδους οφείλεται στο γεγονός ότι παρουσίασε τη μεγαλύτερη προσαρμο-στικότητα στις καινούριες συνθήκες, χάρη στο πνεύμα πρωτοτυπίας και αυτοσχεδιασμού που τις χαρακτήριζε[74].

Ειδικά όσον αφορά τις ανωγειανές μαντινάδες, υποστηρίζεται ότι στις σχέσεις των Ανωγειανών, εξέχουσα θέση κατέχει το εύθυμο, το χαρούμενο, το γελαστό πνεύμα, παρά την τραχύτητα του περιβάλλοντος και τη σκληρό-τητα της καθημερινής ζωής. Διατυπώνεται το ερώτημα αν έχουν αυτά τα στοιχεία σχέση με τους Κουρήτες, που λίγο ψηλότερα από το σημερινό χωριό των Ανωγείων έπαιζαν τα τύμπανα χορεύοντας και τραγουδώντας και χαρακτηρίζονται «φιλοπαίγμονες» και «ορχηστήρες», δηλαδή παιγνιδιά-ρηδες (γλεντζέδες) και χορευταράδες. Οι ιδιότητες αυτές χαρακτήριζαν ανέκαθεν τους Ανωγειανούς, οι οποίοι εκτός από την οξύνοια και την ετοιμολογία που τους διακρίνει, έχουν την τάση να εκφράζουν συναισθή-ματα, τις κρίσεις και γενικά τις γνώμες τους με ομοιοκατάληκτα δίστιχα[75].

Εκτιμάμε ότι ο συγκρητισμός, με αναγωγές μέχρι και τους Κουρήτες, δεν είναι άσχετος με το φαινόμενο της επιβίωσης και της περαιτέρω καλλιέρ-γειας της δημώδους μουσικής και ποίησης, όπως κάτι παρόμοιο ισχύει για τους παραδοσιακούς χορούς. Οι Κρητικοί δεν έχουν χάσει τη συλλογικότητα μίας αυτοτελούς κοινότητας πολιτών και μάλιστα δυναμικής, που όχι απλώς ομιλεί για τον πλούσιο συναισθηματικό της κόσμο αλλά αμφισβητεί δημι-ουργικά. Θέτει και εφαρμόζει τους δικούς της  κανόνες δικαίου, οι οποίοι σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να έχουν και συγκρητιστικό (με την έννοια της πατριωτικής συλλογικότητας) περιεχόμενο. Και στη Μάνη υπάρχουν, όπως επισημάνθηκε, μοιρολόγια και επιβιώνουν –υπό τύπον αυτοσχεδιασμού– μέχρι και σήμερα, αλλά δεν υπάρχει ο συλλογικός «νομοθέτης», που να νομοθετεί για τα κοινά, κατά τη δική του αντίληψη, μέσα από την παραγωγή δημωδών ασμάτων. Οι Κρητικοί ποτέ δεν έχασαν την κουλτούρα ότι είναι κάτι ιδιάζον, ακριβώς διότι κατοικούν σε ένα νησί, χωρίς εύκολη συγκοινω-νιακή σύνδεση με οποιαδήποτε στεριά, για να μη γίνει λόγος για τη μέχρι σχετικώς πρόσφατα περιπετειώδη πολιτική κατάσταση, την οποία διέτρεχε η ιδιαίτερη πατρίδα τους. Το αγωνιστικό τους φρόνημα είναι τόσο έντονο που να τους κάνει να κάνουν αντίσταση ακόμη και συνθέτοντας έργα τέχνης, όπως ποιητικούς στίχους - κανόνες δικαίου, μουσική και χορογραφίες!

Αυτή η διαπίστωση είναι μία από τις αποδείξεις ότι η Κρήτη είναι δια-χρονικά μοναδική!

 

2.11. Το έθιμο της αδελφοποιΐας και άλλες εκφάνσεις συγκρητισμού.

Η αδελφοποιΐα μπορεί να οριστεί ως η δημιουργία αδελφικού δεσμού μεταξύ δύο ή και περισσοτέρων ατόμων με κάποια μαγική πράξη ή θρη-σκευτική λειτουργία. Μετά την αδελφοποίησή τους τα άτομα αυτά έχουν ιερή υποχρέωση να αλληλοβοηθούνται σε όλη τους τη ζωή. Σε περίπτωση που ο ένας από τους δύο έπεφτε θύμα εγκληματικής πράξης, ο άλλος βαρυ-νόταν με την υποχρέωση να ανταποδώσει το κακό, να πάρει πίσω το αίμα του αδελφοποιητού του.

Η αδελφοποιΐα είναι έθιμο από τα πολύ παλιά χρόνια, το οποίο γίνεται γνωστό μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου και την επικράτηση των Ρωμαίων. Τότε έγιναν πολλές μετακινήσεις των λαών με αποτέλεσμα να μεταδοθούν όχι μόνο οι πνευματικές γνώσεις, αλλά και διάφορα ήθη και έθιμα μεταξύ των λαών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Συνεπώς, όπως έχει επισημανθεί, αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα για τον ορισμό του συγκρητισμού, ως φαινομένου πολιτιστικών ανταλλαγών στον ελληνιστικό κόσμο και στην κοινωνία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Στη μεσαιωνική Ευρώπη ήταν έθιμο, κυρίως, μεταξύ των ιπποτών. Στην τρέχουσα εποχή το έθιμο διατηρείται στους Νοτιοσλάβους, στους Αλβανούς, στους Τούρκους, στους Άραβες και στους Έλληνες. Για παράδειγμα, στη Μεσσηνία η παραδοσιακή ονομασία για τους ανθρώπους που ενώνονταν με αυτό το έθιμο, σμίγοντας το αίμα τους, είναι «σμίχτες».

Όσον αφορά την Κρήτη, έχει προαναφερθεί ότι στη δωρική της περίοδο οι νέοι υπέκειντο σε μία διαδικασία (εικονικής) απαγωγής και συμβίωσης. Η προσωπική  σχέση του αρχάριου με το μέντορά του σε αυτό το ιδιότυπο χρονικό διάστημα, ανταποκρίνεται στην ανάγκη μύησης των νέων στην καινούργια ζωή, έχει μια κοινωνική και παιδαγωγική αποστολή και συντελεί στην ανάπτυξη αισθημάτων αλληλεγγύης και αδελφότητας. Προφανώς, με αυτήν τη διαδικασία μπορεί να παραβληθεί η αδελφοποιΐα. Το έθιμο αυτό υμνήθηκε από τον ποιητή στα δημώδη άσματα της Κρήτης, κυρίως ως μέσο για τη συσπείρωση επαναστατικών ομάδων:

«Φωθιά να κάψει το Μωρεά, φωθιά να τον κεντήσει,

Γιατ’ είχα η μαύρη τρεις υγιούς κ’ οι τρεις αντρειωμένοι.

Το Μήτρο και το Κωνσταντή και τον καυμένο Γιάννη,

το Μήτρο πιάσαν ‘ς το βουνό τον Κώστα ‘ς το λαγκάδι,

κι ο Γιάννης μου το θάρρος μου, ς’ τον Πειραιά σκοτώθη.

Σκοτώθηκε τ’άι – Γιωργιού ‘ς τα’ είκοσι τρεις τ’ Απρίλη,

μαζί με τόσους Κρητικούς αδερφοχτοί και φίλοι…».

…………………………………………………..

«…Ελάτ’ επά που λάχαμε να φάμε και να πιούμε,

αδερφοχτοί να γίνομεν ώστε να την ευρούμε

μη με θωρείτε γέροντα, βαστούσι με τα κότσια»[76]. 

Σε κάθε περίπτωση, η αδελφοποιΐα έχει καταγραφεί μέσα από την έρευνα των πηγών, κυρίως για την αντιμετώπιση των δύσκολων συνθηκών του αγώνα[77]. Αποτελεί παράδειγμα συλλογικότητας και υπάγεται στο φαινόμενο του συγκρητισμού, όσον αφορά κατ’ αρχάς την ιδιωτική ζωή. Ειδικότερα, εύστοχα έχει παρατηρηθεί ότι οι οικογενειακοί δεσμοί επεκτείνονται με το θεσμό της αδελφοποιΐας και γενικεύονται με το έθιμο της φιλοξενίας και δημιουργούν ένα αδιάσπαστο μέτωπο αλληλεγγύης. Παρόμοια, και οι κοινο-κτημονικοί θεσμοί ζωντανεύουν στα ιδιαίτερα αγροτικά και κτηνοτροφικά έθιμα, στη ζωή των χωριών και των πόλεων, στη δραστηριότητα των συνεταιρισμών της υπαίθρου και των καραβιών του κρητικού πελάγους[78]. 

 

  

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΝΟΜΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΡΗΣΦΥΓΕΤΩΝ

 

3.1. Η έννοια του κρησφύγετου.

Ο όρος «κρησφύγετο» είναι ήδη σε ετυμολογικό επίπεδο άρρηκτα συνυφασμένος με την Κρήτη ως πεδίο στρατιωτικών επιχειρήσεων και σημαίνει κρυψώνα, τόπο καταφυγής δυνάμεων οι οποίες καταδιώκονται ή καταζητούνται[79].

Η δωρική Κρήτη διέθετε γύρω στους 100 τόπους λατρείας, αριθμός που αντιστοιχεί εντυπωσιακά στις 100 πόλεις που αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα ή με τις 90 που αναφέρει στην Οδύσσεια. Οι πανάρχαιοι αυτοί τόποι λατρείας αντιστοιχούν στο πλήρως διαμορφωμένο δίκτυο λατρείας που αναπτύχθηκε πριν από την Ενετοκρατία. Έτσι, κάθε βενετσιάνικο Castello, κάθε ελληνική επαρχία είχε το δικό της ξωκλήσι πάνω σε βουνοκορφή, τη δική της εκκλησία μέσα σε βραχοσκεπή, το δικό της αγροτικό μοναστήρι και τη δική της αστική βασιλική, τόπους λατρείας και προσκυνήματος απολύτως διακριτούς και ιδιαίτερης λειτουργίας. Πρόκειται για μία χωρική τάξη πραγμάτων που συνεχίζεται από τα μινωικά χρόνια, τουλάχιστον από το 1.300 π.Χ., όπου κάθε αστικό κέντρο που αναφέρεται στις λογιστικές πινακίδες των ανακτόρων είχε το δικό του ιερό κορυφής και το δικό του υπό-γειο ιερό, διακριτούς δηλαδή τόπους λατρείας αφιερωμένους σε ξεχωριστές θεότητες και επισκέψιμους από τους πιστούς[80].

Παρατηρείται συνεπώς ένα σημαντικό φαινόμενο χρονικά διαδοχικού  συγκρητισμού στη ναοδομία, στον ίδιο τόπο και παρά τη διαδοχή των θρη-σκειών, για χιλιετίες. Αυτός ο συγκρητισμός δεν είναι αυστηρά αρχιτεκτο-νικός αλλά συνυφασμένος και με την έννοια του ιδιάζοντος ανάγλυφου της Κρήτης και των κρησφύγετων, τα οποία δεν είχαν απλώς στρατιωτικό αλλά και θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως άλλωστε ο ίδιος ο συγκρητισμός! Ειδικό-τερα, ο θρησκευτικός συγκρητισμός δεν αφορούσε μόνο την ουσία (ποιόν των θεοτήτων) αλλά και τη διαδικασία (δίκτυο λατρείας των θεοτήτων).   

______________________________________________________________

 

ΣΧΗΜΑ 2.

ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΙΑΔΟΧΙΚΟΣ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΜΕΝΟ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ

1. Εξωκλήσι σε βουνοκορφή (ιερό κορυφής στη μινωική εποχή).

2. Ναός σε βραχοσκεπή.

3. Αγροτικό Μοναστήρι.

4. Αστική Βασιλική (πρβλ. υπόγειο ιερό στη μινωική εποχή).

 

Παρατήρηση

Ο Κανόνας της Διασποράς των προσκυνημάτων σε διαφορετικές θεό-τητες υποδηλώνει τη «διασπορά» των κατατρεγμένων σε ένα ή και περισσό-τερα κρησφύγετα, σε περίπτωση κινδύνου.

______________________________________________________________

 

Μόνο για τέσσερα από αυτά τα σπήλαια είναι βέβαιο ότι αποτέλεσαν τόπους λατρείας ήδη από την Μεσομινωική Ι εποχή, από την εποχή της κατασκευής των πρώτων ανακτόρων με τη λαβυρινθώδη δομή και τις κρύπτες, γύρω στο 2.000 π.Χ.[81]. Πρόκειται για τα ιερά σπήλαια του Ψυχρού, του Σκοτεινού, των Καμαρών και της Νίδας. Πριν, τα σπήλαια των νεολιθικών και πρωτομινωικών χρόνων λειτουργούσαν μόνο ως καταφύγια. Κάθε φορά που η Κρήτη γνώρισε εισβολές και διώξεις, οι Κρητικοί ανα-ζήτησαν, για να γλυτώσουν, καταφύγιο σε σπηλιές που διέθεταν νερό. Κατά τους ταραγμένους αιώνες 7^ο και 8^ο μ.Χ., μετά τις θρησκευτικές διαμάχες και τις επιδρομές των Σαρακηνών, οι χωρικοί και οι κτηνοτρόφοι έπαιρναν μαζί τους τις εικόνες και τα σύμβολα της πίστης τους. Το ίδιο έγινε και με την απόβαση των Γερμανών το 1941. Πρόκειται για μία χρήση που τα σπήλαια της Κρήτης συνέχισαν να έχουν κατά τις συχνές εξεγέρσεις της νήσου εναντίον του εκάστοτε κατακτητή και μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και που αποδείχθηκε συχνά καταστροφική για τους δυστυχείς που κατέφευ-γαν σε αυτά, όπως για παράδειγμα στο Μελιδόνι Ρεθύμνου, στη Μίλατο Λασιθίου και το Βαφέ[82] Χανίων.

Σε κάθε περίπτωση, η ορεινή ενδοχώρα του νησιού, κυρίως με τα Λευκά Όρη και τον Ψηλορείτη, δεν καθιστά απλώς δυσχερή την πρόσβαση στον επιτιθέμενο παρέχοντας φυσικά οχυρά για την κάλυψη των αμυνομένων, αλλά και προσφέρει πολλές ευκαιρίες απόκρυψης. Το ανάγλυφο του εδά-φους σε ολόκληρο το νησί παρέχει τη δυνατότητα προφύλαξης όχι μόνο από αεροπορική αλλά ακόμη και από χερσαία ή ναυτική επιδρομή. Η Κρήτη λοιπόν μπορεί να θεωρηθεί ως ένα αχανές εν δυνάμει κρησφύγετο, το οποίο οι κάτοικοι είναι σε θέση να εκμεταλλεύονται, εφόσον  παρίσταται ανάγκη. Εάν οι κρυψώνες είναι δυνατό να χρησιμεύσουν ως τόπος προστασίας του άμαχου πληθυσμού μίας βαλλόμενης περιοχής, η απόκρυψη αυτή αποτελεί το λογικό συμπλήρωμα της προαναφερθείσας μορφής αγώνα αντάρτικων ομάδων εναντίον συμβατικά οργανωμένων στρατευμάτων. Γενικότερα, τα κρησφύγετα είναι συνδυασμένα στην ιστορική μνήμη με τη δεξιοτεχνία των Κρητικών στη διεξαγωγή των στρατιωτικών τους επιχειρήσεων. Εάν οι Γερμανοί στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εκπαιδεύονταν για να επιτίθενται και όχι να υποχωρούν αμυνόμενοι, οι Κρητικοί δεν είχαν την πολυτέλεια της αποκλειστικής προσφυγής στην τακτική της κατά μέτωπο αντιπαράθεσης.

             

3.2. Συγγενείς με το κρησφύγετο έννοιες: Λημέρι και Χάρακας.

Συγγενής έννοια με το κρησφύγετο είναι το λημέρι, το οποίο αρχικά δήλωνε το καταφύγιο των αρματολών και των κλεφτών. Στη συνέχεια ο όρος αυτός της νεοελληνικής γλώσσας έχει χρησιμεύσει για να δηλώσει τους ληστές, τον απόκρυφο τόπο. Ακριβέστερα, αυτός που λημεριάζει σημαίνει ότι διέρχεται την ημέρα του σε απόκρυφο τόπο.

Στον εννοιολογικό αντίποδα του κρησφύγετου μπορεί να καταταχθεί η έννοια του δεσμωτηρίου, εφόσον αυτοί οι οποίοι καταδιώκονται από τις αρχές προσπαθούν να διασφαλίσουν την ελευθερία τους αντί να υποστούν  εγκλεισμό σε φυλακή. Η ειρκτή αποτελεί ένα γνωστό στο ευρύ κοινό χώρο, ο οποίος δεν χρησιμεύει για να προστατεύει τους εγκλείστους του, αλλά υποτίθεται ότι προφυλάσσει από αυτούς.

Θα περίμενε κανείς ότι τα κρησφύγετα των σύγχρονων καταζητούμενων θα ήταν εκτός των κατοικημένων περιοχών, σαν τα λημέρια των ληστών. Πλην όμως, το «αντάρτικο πόλης» τείνει να εδρεύει στην ίδια την πόλη στην οποία δραστηριοποιείται, χρησιμοποιώντας κατά κανόνα διαμερίσματα πολυκατοικιών ως «γιάφκες», με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της τρομοκρατικής οργάνωσης «17 Νοέμβρη» στην Αττική. Ο εντοπισμός ενός κρησφύγετου δραστών του οργανωμένου εγκλήματος αποτελεί σημαντική ευκαιρία για τις διωκτικές αρχές προκειμένου να συλλεχθεί χρήσιμο απο-δεικτικό υλικό, όπως δακτυλικά αποτυπώματα ιδίως σε σταθερά σημεία. Έτσι, στο προαναφερθέν παράδειγμα η Αντιτρομοκρατική Υπηρεσία της ΕΛ.ΑΣ. βρήκε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή συσχετισμένο με τα αρχεία της οργάνωσης, στον οποίο όμως είχε πρόσφατα αφαιρεθεί ο σκληρός δίσκος. Όμως, υπετίθετο ότι ο υπολογιστής θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμος μέσα από ένα ειδικό πρόγραμμα για την ανάκτηση των δεδομένων, το οποίο διέθεταν οι βρετανικές αρχές[83].

Δεύτερη έννοια, συγγενέστερη με το κρησφύγετο σε ετυμολογικό επί-πεδο, είναι εκείνη του Χάρακα. Πρόκειται για ένα πολύ κοινό τοπωνύμιο σε διάφορες περιοχές της Κρήτης. Στην επαρχία Αγίου Βασιλείου σχεδόν δεν υπάρχει κοινότητα που να μην έχει το τοπωνύμιο αυτό, και σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις και δύο ή περισσότερες φορές με διαφορετική κάθε φορά μορφή, δηλαδή υποκοριστική, μεγεθυντική ή σύνθετη[84]. Ειδικότερα, ο στρατιωτικός όρος «Χάραξ» σημαίνει οχύρωμα και αποτέλεσε εμβληματικό χαρακτηριστικό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε για πρώτη φορά έγινε γενικευμένη χρήση ορυγμάτων ως χαρακωμάτων. Τα επαναληπτικά όπλα υποχρέωσαν τους μαχητές να σκάψουν χαρακώματα για να προστα-τευτούν από τα εχθρικά πυρά. Το σύστημα των χαρακωμάτων διέθετε και καταφύγια, τα οποία πρόσφεραν προστασία στους στρατιώτες αλλά ήταν ευπρόσβλητα από το βαρύ πυροβολικό[85].  Από αυτήν την πρώτη σημασία, η στρατιωτική λέξη έφθασε να σημαίνει μεγάλο, ασβεστολιθικό συνήθως, βράχο, γιατί, ακριβώς, και ο βράχος μπορεί να χρησιμεύσει κατά τον πόλεμο ως ένα πρόχειρο αλλά άριστο φυσικό χαράκωμα[86]. Συνεπώς, στο ιδίωμα των Κρητικών το πολύ συχνό αυτό τοπωνύμιο έχει τη σημασία του μεγάλου βράχου, επομένως του εν δυνάμει χαρακώματος για τη διεξαγωγή μαχών. 

  

3.3. Το Θέρισο ως το κρησφύγετο της φερώνυμης επανάστασης.

Κτισμένο σε μια ελατόφυτη κοιλάδα που βρίσκεται στη βόρεια πλαγιά των Λευκών Ορέων της επαρχίας Κυδωνίας του Νομού Χανίων, το Θέρισο  αποτελούσε ένα φυσικό οχυρό στη χανιώτικη ενδοχώρα, όταν ξέσπασε η επανάσταση το Μάρτιο 1905. Μία από τις τεχνικές που μετήλθαν συστημα-τικά οι εξεγερθέντες ήταν και η  δαιδαλώδης διαφυγή, όπως έχει επισημαν-θεί. Η τελευταία περίπτωση συνδέεται ήδη σε ετυμολογικό επίπεδο με εκείνη των κρησφύγετων καθώς πρόκειται για οργανωμένη φυγή κατά εφαρμογή ορισμένου στρατηγικού σχεδίου.

Έτσι, έχει μείνει στην Ιστορία η ευρηματική απόδραση από το ενετικό φρούριο του Ιντζεδίν, λίγο έξω από την πόλη των Χανίων, του αντικαθε-στωτικού Αντωνίου Γιάνναρη, κατά το ξέσπασμα της επανάστασης, πράγμα που συνιστά και παράδειγμα του προαναφερθέντος διπόλου «δεσμωτήριο – κρησφύγετο», καθώς ο δραπέτης κατευθύνθηκε στο Θέρισο. Η απόδραση αυτή όμως είναι ήσσονος σημασίας σε σχέση με το πλήγμα που υπέστη το έμπιστο σώμα των αυτόχθονων στρατιωτικών της Κρητικής Χωροφυλακής ένα τρίμηνο αργότερα. Στις 12 Ιουνίου, όπως έχει αναφερθεί, δύναμη ανταρτών του σώματος Μαλάξας οργάνωσε με κάθε λεπτομέρεια επέμβαση στο Ιντζεδίν. Τη δύναμη διοικούσε ο οπλαρχηγός Καλογερής, ο οποίος  επιχείρησε να εκδικηθεί την επικήρυξή του, η οποία στοίχισε στο βαθμο-φόρο της Χωροφυλακής Μανωλάκη βαρύτατες ποινές. Στο τέως δεσμωτήριο του Βενιζέλου, παλαιότερα, και αργότερα του Γιάνναρη, πρώτα πέρασαν δέκα άνδρες που παρίσταναν τους χωροφύλακες με επικεφαλής τους ενωμο-τάρχη, οδηγώντας κάποιους επαναστάτες σαν κρατούμενους. Οι αξιωματικοί της φρουράς των δεσμοφυλάκων φαίνονταν επιφυλακτικοί με το αιφνίδιο της εισόδου και ιδίως οι Βρετανοί επανεξέταζαν τα σχετικά έγγραφα, μέχρι που αφοπλίστηκαν χωρίς να το αντιληφθούν. Η μέθοδος του αιφνιδιασμού οδήγησε σε καινοφανή άλωση του ισχυρού φρουρίου του σωφρονιστικού καταστήματος. Οι πενήντα κρατούμενοι απελευθερώθηκαν και λαφυραγω-γήθηκε ο οπλισμός του υπηρετούντος προσωπικού. Η είδηση του χτυπή-ματος αυτού δημιούργησε ευφορία μεταξύ των πολιτών και κατάπληξη στο κρατούν καθεστώς και στις εμπλεκόμενες Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες άρχισαν να αίρουν την εμπιστοσύνη τους από το μοναδικό σώμα αυτό-χθονων  οπλοφόρων, τη Χωροφυλακή.

Με σημείο εκκίνησης το ιστορικό προηγούμενο του θερισιανού κρησφύ-γετου, αξίζει να επιχειρηθεί η διατύπωση μίας σχετικής μεθόδου της νομικής επιστήμης. Ενδείκνυται να αναφερθούν κυρίως οι εξής συνιστώσες της εξε-ταζόμενης μεθόδου:

α) Φυγόκεντρες τάσεις έναντι της συγκεντρωτικής κρατικής εξουσίας.

Ανακύπτει η αρχή του φιλελευθερισμού έναντι μίας συγκεντρωτικής εξουσίας η οποία, κατά τις αιτιάσεις των οπαδών των φυγόκεντρων τάσεων, είναι και αυταρχική. Άρα, έχουν τη θέση τους στο πλαίσιο αυτής της μεθόδου, ερμηνευτικές αρχές, όπως η καθιερωμένη «in dubio pro libertate», καθώς και ένα πνεύμα ελευθερίας υπέρ των ατόμων, καθώς και νομικών προσώπων, ακόμη και του δημόσιου τομέα όπως οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

β) Προσφυγή σε εναλλακτικά είδη δικαίου.

Κλασικό καταφύγιο των αμφισβητιών της συνταγματικής τάξης αποτελεί το φυσικό δίκαιο. Σε βάρος ενός προβληματικού θετικού δικαίου, οι επανα-στάτες, όπως εκείνοι του Θερίσου, επικαλούνται την ύπαρξη ενός κυρίαρχου δικαίου, το οποίο παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα ότι υπαγορεύεται από την ίδια την ανθρώπινη φύση. Σε αυτό το πλαίσιο οι Θερισιανοί επικαλέστηκαν ρητά το δικαίωμα αντίστασης κατά της καθεστηκυίας εξουσίας. Η θεμελί-ωση αυτού του δικαιώματος σε κάτι υπερβατικό όπως η θεωρία του φυσικού δικαίου ήταν δικαιολογημένη εκ των πραγμάτων, καθώς ένα αυταρχικό Σύνταγμα και δη της εποχής εκείνης δεν περιείχε μία παρόμοια ασφαλιστική δικλείδα, σε αντίθεση με το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα για το δικαίωμα αντίστασης. Είναι σημαντικό να επισημανθεί η συγγένεια αυτής της πολι-τικής αμφισβήτησης με νομικά ερείσματα και του διαχρονικού φαινομένου της ύπαρξης ενός άτυπου δικαίου της κοινωνίας των Κρητικών, με διαγνω-στική πηγή του τις γνωμικές μαντινάδες, σύμφωνα με τα προαναφερθέντα.

Η επανάσταση του Θερίσου, στους οκτώ μήνες που επικράτησε στη Δυτική και Μέση Κρήτη, δεν σταμάτησε στην επίκληση του φυσικού δικαίου, αλλά προχώρησε στην αξιοποίηση και άλλων ειδών. Έτσι, το κυρίαρχο όργανό της, η Επαναστατική Συνέλευση, αποφάσισε να συστη-ματοποιήσει και να συμπληρώσει τα ένοπλα αποσπάσματα, θέτοντας ως επικεφαλής τους, κάθε φορά που τούτο κρίνεται δυνατό και πρόσφορο, ανά έναν από τους υπηρετούντες την ίδια ενωμοτάρχες της Κρητικής Χωρο-φυλακής. Για να ευοδωθεί ο σκοπός αυτός κρίθηκε  προσφορότερο να τηρηθούν τα έθιμα που επικρατούσαν και σε προγενέστερες Επαναστάσεις. Έτσι, λόγου χάρη, οι κάτοικοι του Δήμου Πύργου Ψηλονέρου Κυδωνίας,  κατόπιν της εντολής του συναρχηγού του κινήματος Κωνσταντίνου Μάνου, εξέλεξαν φρούραρχο, του οποίου η εκλογή επικυρώθηκε από την Επανα-στατική Συνέλευση. Ως πόρους για συντήρηση του φρουράρχου και των ανδρών του όρισαν: 1. Τα μισά από τα σύλληπτρα ζώων που προξενούν ζημίες, 2. τα πρόστιμα τα οποία ο φρούραρχος, στην άσκηση των καθη-κόντων του, θα επιβάλει για τις αποκαλούμενες «αγροζημίες» και 3. Πρό-στιμα ίσα με το πέμπτο της αξίας των κλοπιμαίων τα οποία τυχόν ο φρούραρχος θα ανακαλύψει, εισπρακτέα από τους δράστες των κλοπών.

Ιστορικοί εθιμικοί κανόνες πρότερων επαναστάσεων αναβίωσαν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμπληρωματικά δεν παράγονταν και νέοι γραπτοί κανόνες, κοινοί για την επαναστατική επικράτεια.

γ) Λανθάνουσα τελεολογία του θετού δικαίου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα υπάρχει στο κρητικό Σύνταγμα του 1907, το οποίο διακηρύσσει τη θεμελιώδη ελευθερία της οικιακής οπλοκατοχής, με σκοπό την αυτοάμυνα. Στην πραγματικότητα, ο κύριος σκοπός ήταν πολι-τικός, η εθνική άμυνα του ελληνορθόδοξου πληθυσμού της Κρήτης, ενώ συσχέτιση χωρεί και με τις αντιστασιακές τάσεις των Κρητικών έναντι της εγχώριας κρατικής εξουσίας.

 

3.4. Παρατηρήσεις από το ζήτημα της μετατροπής

συμβάσεων εργασίας σε αορίστου χρόνου.

Καθώς τα προαναφερθέντα συνέβαιναν πριν έναν αιώνα σε μία περιοχή που δεν είχε ακόμη ενταχθεί στο ελληνικό Κράτος, τίθεται το ζήτημα εάν οι παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν μπορούν να θεωρηθούν επίκαιρες σήμερα. ‘Οσο και αν οι αλλαγές είναι πολύ μεγάλες, καθώς η Ελλάδα διανύει τη μακροβιότερη περίοδο πολιτικής ομαλότητας, τηρουμένων των αναλογιών, το Κράτος Δικαίου πάσχει ακόμη σε καίρια σημεία. Ενδεικτικό είναι το εργασιακό πρόβλημα των συμβασιούχων του δημοσίου τομέα, ένα σχετικά μεγάλο μέρος των οποίων έχει προσφύγει στις αρμόδιες διοικητικές αρχές και στα πολιτικά δικαστήρια.

Υποστηρίζεται από την υπαλληλική πλευρά ότι από το συνδυασμό των διατάξεων των άρ. 648 και 669 ΑΚ, 1 και 8 του Ν. 2112/1920, 5 παρ. 1 και 2 του ΠΔ 81/2003, 3, 4, 5, 6 και 11 του ΠΔ 164/2004, των διατάξεων της κοινοτικής Οδηγίας 1999/70/ΕΚ και των διατάξεων των άρ. 5 παρ. 1 και 2 και 22 παρ. 1 του Συντάγματος προκύπτει ότι ο συμβατικός καθορισμός ορισμένης χρονικής διάρκειας στη σύμβαση εξαρτημένης εργασίας ή η σύναψη διαδοχικών συμβάσεων ορισμένου χρόνου δεν παρουσιάζει πρόβλη-μα νομιμότητας, μόνο όταν ο καθορισμός της διάρκειας υπαγορεύεται από αντικειμενικό και αποχρώντα λόγο. Ο λόγος αυτής της κατηγορίας ανάγεται ιδίως στις ιδιαίτερες συνθήκες λειτουργίας της επιχείρησης, όπως ενδεικτικά είναι η προσωρινότητα των αναγκών του εργοδότη στην απασχόληση προσωπικού, ο τυχόν εποχικός χαρακτήρας λειτουργίας της επιχείρησης ή η αβεβαιότητα για το μέλλον της.

Ειδικότερα, αξιοπρόσεκτη είναι η περίπτωση της επίκλησης μίας κλασι-κής διάταξης, εκείνης του άρ. 8 παρ. 3 του Ν. 2112/1920 περί υποχρεωτικής καταγγελίας συμβάσεως εργασίας ιδιωτικών υπαλλήλων, κατά την οποία: «Αι διατάξεις του νόμου τούτου εφαρμόζονται ωσαύτως και επί συμβάσεων εργασίας με ορισμένην χρονικήν διάρκειαν εάν ο καθορισμός της διαρκείας ταύτης δεν δικαιολογείται εκ της φύσεως της συμβάσεως, αλλ’ ετέθη σκοπίμως προς καταστρατήγησιν των περί υποχρεωτικής καταγγελίας της υπαλληλικής συμβάσεως διατάξεων του παρόντος νόμου».

Το πραγματικό αυτής της διατάξεως βρίσκει εφαρμογή στην περίπτωση των συμβασιούχων ορισμένου χρόνου του Δημοσίου, εφόσον αυτοί προ-σφέρουν την εργασία τους καλύπτοντας πάγιες και διαρκείς ανάγκες, όπως είναι και η περίπτωση των εκτάκτων διδασκόντων, που με διαδοχικές συμβάσεις εργασίας προσφέρουν εκπαιδευτικό έργο στα ΤΕΙ καθώς και των υπαλλήλων ΚΕΠ. Σχετικές είναι τελεσίδικες αποφάσεις που δικαιώνουν ενάγοντες και μετέπειτα εφεσίβλητους αυτών των κατηγοριών.

Το ΔΕΚ στην απόφασή του C-212/04 έκρινε ότι δεν είναι συμβατή με την προαναφερθείσα Οδηγία η απόλυτη απαγόρευση μετατροπής συμβάσεων και μάλιστα μόνο στο δημόσιο τομέα. Η Οδηγία δεν επιβάλλει γενική υπο-χρέωση των κρατών – μελών να προβλέπουν τη μετατροπή των συμβάσεων αλλά επιτάσσει την αποτελεσματική και δεσμευτική θέσπιση ενός τουλά-χιστον μέτρου προστασίας των συμβασιούχων, όπως είναι η μετατροπή, εφόσον όμως το εθνικό δίκαιο δεν περιέχει ήδη ισοδύναμο προς την Οδηγία μέτρο. Κατά την Οδηγία, αν υπάρχει «ισοδύναμο νομοθετικό μέτρο», δεν επιτρέπεται η λήψη νέων μέτρων με πιο περιοριστικές προ-ϋποθέσεις προστασίας των συμβασιούχων καθώς κάτι τέτοιο θα σήμαινε περιορισμό του προστατευτικού αποτελέσματος της Οδηγίας, πράγμα που ρητώς απαγορεύεται από την ίδια. Την απόφαση αυτή, ως προς το επιτρεπτό θέσπισης νέων μέτρων με την προϋπόθεση της ανυπαρξίας ισοδύναμου μέτρου, εξειδίκευσε, στην ελληνική έννομη τάξη ο Άρειος Πάγος. Στην απόφασή του 18/2006, το Δικαστήριο σε Πλήρη Ολομέλεια, έκανε δεκτό ότι κατά την παγιωμένη στη νομολογία και στη θεωρία ερμηνεία της προανα-φερθείσας διάταξης του Ν. 2112/1920, ενώ αυτή αναφέρεται στην προ-στασία των εργαζομένων έναντι της μη τήρησης από τον εργοδότη των τυπικών όρων που επιβάλλει κατά την απόλυση ο ίδιος νόμος, αξιοποιήθηκε γενικότερα για τον ορθό νομικό χαρακτηρισμό των συμβάσεων εργασίας ως ορισμένης ή αόριστης χρονικής διάρκειας, με πληρέστερη προστασία έναντι εκείνης της σχετικής Οδηγίας. Πράγματι,  για την εφαρμογή της διάταξης αρκεί και μία μόνο σύμβαση ορισμένου χρόνου αντί περισσότερων διαδο-χικών συμβάσεων όπως απαιτεί η Οδηγία. Τούτο ισχύει αφού ληφθεί υπόψη ότι ο ορθός νομικός χαρακτηρισμός ορισμένης σχέσης, που δεν αφορά μόνο το χαρακτηρισμό της ως εξαρτημένης ή ανεξάρτητης εργασίας ή έργου αλλά και το χαρακτηρισμό της ως ορισμένου ή αορίστου χρόνου, αποτελεί κατ’ εξοχήν έργο της δικαιοδοτικής λειτουργίας των δικαστηρίων, ανεξάρτητα από το νομοθετικό χαρακτηρισμό της συμβατικής σχέσης ως ορισμένου χρόνου.

Μία διάταξη που θεσπίστηκε όταν πρωθυπουργός της Ελλάδας ήταν ο τέως επαναστάτης του Θερίσου, έμελλε να χρησιμεύσει στη δικανική αντιπαράθεση για ένα κρίσιμο ζήτημα, που ξεπερνά τα στενά όρια του εργατικού δικαίου και αντανακλά στο Κράτος Δικαίου και στην ίδια τη Δημοκρατία. Σε αυτήν τη διαμάχη οι σημαντικότερες διατάξεις τις οποίες επικαλείται η πλευρά των συμβασιούχων έγκεινται στο κοινοτικό δίκαιο, πλην όμως συνδυαστικά μπορεί να θεωρηθεί ως κρησφύγετο νομικής υφής, με σαφή την ένδικη σκοπιμότητα η ιστορική αυτή διάταξη.

Πάντως, το δικαστήριο δεν δικαίωσε την αναιρεσίβλητη που είχε προσληφθεί σε ΚΕΠ με σύμβαση έργου ορισμένου χρόνου για τη 18μηνη  «πιλοτική» περίοδο λειτουργίας του. Εύλογα η μειοψηφία επισημαίνει ότι τα ΚΕΠ βρίσκονταν σε παραγωγική λειτουργία και κατά το στάδιο της πιλο-τικής λειτουργίας τους και ότι οι ανάγκες της λειτουργίας αυτής, οι οποίες εξακολουθούν να υπάρχουν και μετά τη λήξη της πιλοτικής λειτουργίας τους, είναι πάγιες και διαρκείς.

Μετά την έκδοση των δύο αποφάσεων και λόγω της καθοριστικής τους σημασίας για το ζήτημα των συμβασιούχων η Επιτροπή Αναφορών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με τη συμμετοχή ευρωβουλευτών από ένα ευρύ πολιτικό φάσμα, αποφάσισε ομόφωνα να συνεχίσει να παρακολουθεί το θέμα[87]. Πέρα από την καθιερωμένη τακτική της παρατεταμένης παρακολού-θησης (follow up), η μόνιμη κοινοβουλευτική επιτροπή ζήτησε τη συνολική επανεξέταση του ζητήματος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή[88].

Τον Οκτώβριο του 2006 ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου ζήτησε να αναιρεθούν δύο αποφάσεις Πρωτοδικείων που δικαίωσαν συμβασιούχους του Οργανισμού Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων, επικαλούμενος τις σχετικές απαγορευτικές διατάξεις του Συντάγματος, την αρχή της ισότητας και τη συνταγματική επιταγή για αξιοκρατικές προσλήψεις. Τόνισε ότι αφού ο νόμος επιτάσσει να είναι οι συμβάσεις ορισμένου χρόνου, τότε δεν μπορεί να γίνει λόγος για καταστρατήγηση δικαιωμάτων ούτε να εφαρμοστεί ο Ν. 2112/1920, αλλά ούτε και να μετατραπεί η σύμβαση σε αορίστου χρόνου. Όμως, απαγόρευση δεν υπάρχει στην πραγματικότητα στο Σύνταγμα και βέβαια οι όποιες διατάξεις της κοινής νομοθεσίας δεν μπορούν να έρχονται σε αντίθεση με πηγές υπερκείμενης τυπικής ισχύος.

Μπορεί αυτό το ζήτημα, μείζονος σημασίας για τουλάχιστον τη λήξασα περίοδο της ευημερίας στην Ελλάδα, να μην απέβη σε γενικές γραμμές προς όφελος των εργαζομένων, αλλά είναι ιστορικής σπουδαιότητας η μεταρ-ρύθμιση του περιεχομένου του Αστικού Κώδικα, στις εργατικές διαφορές. Ειδικότερα, το άρθρο 656 ΑΚ «Υπερημερία του εργοδότη», όπως τροπο-ποιήθηκε με το άρθρο 61 του Ν. 4139/2013 καθιερώνει ρητά το δικαίωμα του αδίκως απολυμένου στην εργασία, με την έννοια της εκ νέου πραγμα-τικής του απασχολήσεως και όχι μόνο στους μισθούς υπερημερίας.  Ειδικό-τερα, στο εδάφιο α’ ορίζεται ότι: «Αν ο εργοδότης έγινε υπερήμερος ως προς την αποδοχή της εργασίας ο εργαζόμενος έχει δικαίωμα να απαιτήσει την πραγματική απασχόλησή του, καθώς και το μισθό για το διάστημα που δεν απασχολήθηκε». 

 

3.5. Παρατηρήσεις σε ευρύτερα ζητήματα.

Σε ευρύτερη θεώρηση, νομικά κρησφύγετα στις διάφορες αντιδικίες μπορούν να θεωρηθούν διατάξεις με ιδιάζουσα τυπική ισχύ, όπως εκείνες του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ενώσεως έναντι του εθνικού. Είναι χαρακτη-ριστική επίσης από αυτήν την οπτική η συχνή επιφυλακτικότητα του εθνικού δικαστή να εφαρμόσει διατάξεις κυρωμένων από την Ελλάδα διεθνών συμβάσεων, που ενισχύουν τη νομική θέση των πολιτών έναντι του Κρά-τους, όπως είναι και το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, κυρωμένο με το Ν. 2462/1997. Για παράδειγμα, πρόβλημα υπήρξε με τη δικαστηριακή αποχή από τη συμμόρφωση με τη διάταξη του άρ. 14 παρ. 5 του Συμφώνου, κατά την οποία «Κάθε πρόσωπο που κρίνεται ένοχο για παράβαση έχει δικαίωμα, η απόφαση περί της ενοχής και της καταδίκης να εξετασθεί από ανώτερο δικαστήριο, σύμφωνα με το νόμο»[89]. Πάντως, προσβολές των θεμελιωδών δικαιωμάτων σαν και αυτή δεν είναι μεθοδολογικά δόκιμο να θεωρηθούν περιπτώσεις αγνόησης νομικών κρη-σφύγετων καθώς οι σχετικοί κανόνες έχουν ως  σαφές και άμεσο αντίκρισμα την παροχή έννομης προστασίας στους πολίτες.

Συγκεκριμένα, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η έννοια του νομικού κρησφύγετου αφορά περιπτώσεις δυσεπίλυτων ζητημάτων, οπότε ο θιγό-μενος αναζητεί καταφύγιο σε διατάξεις και αρχές της έννομης τάξης οι οποίες δεν έχουν κατά την κρατούσα επιστημονική γνώμη άμεση εφαρμογή στην υπόθεση που εκείνος αντιμετωπίζει ή τουλάχιστον δεν είναι ακόμη ξεκαθαρισμένο το ζήτημα αυτής της εφαρμογής. Τα κρησφύγετα, επομένως, έχουν κατά κανόνα ένα χαρακτήρα δυσεύρετο και επιτελούν μία λειτουργία εν δυνάμει έννομης προστασίας, χωρίς να αποκλείεται ακόμη και ο νομοθέτης των σχετικών ρυθμίσεων να μην είχε αποβλέψει στην παραγωγή του συγκεκριμένου αποτελέσματος όταν εκτελούσε το έργο του.

Διαδικαστικού χαρακτήρα νομικό κρησφύγετο αποτελεί και η νομοθεσία που απαγορεύει την παράσταση δημοσίου υπαλλήλου με δικηγόρο στην πειθαρχική διαδικασία.

Όσο και αν εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράδοξο, ο νομοθέτης δεν έχει πάντοτε μία πλήρως αποκρυσταλλωμένη άποψη για το ακριβές νόημα των ρυθμίσεών του. Παράδειγμα αποτελεί η υπαγωγή της ραδιοφωνίας και της τηλεόρασης στον «άμεσο έλεγχο του Κράτους», στο Σύνταγμα του 1975, πράγμα που είχε ανάστροφο αποτέλεσμα στην ποινική δίωξη κατηγορου-μένων για την παραβίαση του νομοθετικά προβλεπόμενου προνομίου της ΕΡΤ στις ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές. Ο άμεσος κρατικός έλεγχος σε ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα δεν μπορεί να συνεπάγεται το αποκλειστικό μονο-πώλιο της Πολιτείας στα Μέσα αυτά. Έτσι, το κρησφύγετο μπορεί να προκύπτει στο ίδιο το νομικό οπλοστάσιο της εξουσίας, που επιδίδεται σε μία πολιτική διώξεων.

Αντίθετα, κρησφύγετο προερχόμενο από μερίδα της επιστημονικής θεωρίας του συνταγματικού δικαίου μπορεί να «αναγνωστεί» στη διάταξη του εδ. α’ του άρ. 52 του Συντάγματος, κατά την οποία «Η ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαϊκής θέλησης, ως έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας τελεί υπό την εγγύηση όλων των λειτουργών της Πολιτείας, που έχουν υποχρέωση να τη διασφαλίζουν σε κάθε περίπτωση». Η διάταξη αυτή υπάγεται στο Κεφάλαιο για την ανάδειξη και συγκρότηση της Βουλής, αλλά υποστηρίζεται ότι μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο επίκλησης και να εφαρμοστεί γενικότερα στο πολίτευμα.

 

3.6. Οι «Νόμοι Rolland».

Παρόμοιο κρησφύγετο με αυτό του άρ. 52 του Συντάγματος αποτελεί το νομικό οπλοστάσιο, γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία ως «Νόμοι Rolland». Το πολύ χρηστικό αυτό κρησφύγετο έμελλε να έλθει στην επικαιρότητα στη διεθνούς νομικού και πολιτικού ενδιαφέροντος στην περίπτωση της κατάρ-γησης του νομικού προσώπου της ΕΡΤ. Ειδικότερα, η άσκηση της δημόσιας επιχειρηματικής δραστηριότητας υπόκειται σε κοινές αρχές, γνωστές ως νόμοι ή αρχές Rolland^[90]. Πρόκειται για κανόνες που διέπουν τη δημόσια υπηρεσία, οι οποίοι αποδίδονται στο Γάλλο Louis Rolland (1877-1956). Ειδικότερα, αυτός ο καθηγητής της Νομικής Σχολής του Παρισιού, το 1938 προσπάθησε να συστηματοποιήσει τις βασικές αρχές που πρέπει να ισχύουν για τη λειτουργία μιας δημόσιας υπηρεσίας, οπότε προέκυψαν οι λεγόμενοι «Νόμοι Rolland». Το ίδιο συμβαίνει και με τις δημόσιες συμβάσεις. Σε κάθε περίπτωση, διευκρινίζεται ότι με τον όρο «Νόμοι Rolland» νοούνται θεμελιώδεις αρχές του δικαίου, οι οποίες  εξήχθησαν από τη νομολογία των αρχών του εικοστού αιώνα και ότι ως τέτοιες αναφέρονται γενικά η συνεχής λειτουργία, η κινητικότητα ή προσαρμογή και η ισότητα. Δεν υπάρχει συναίνεση στην επιστήμη ως προς τον αριθμό, το περιεχόμενο και τη νομική αξία αυτών των νόμων. Ο πρώτος νόμος συνίσταται στη συνέχεια των δημοσίων υπηρεσιών και εφαρμόστηκε, αν και όχι με ρητή επίκληση στους «Νόμους Rolland» στην προσωρινή διαταγή του Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, κατά του «σκοταδιού» που προκλήθηκε από τη διακοπή παροχής ραδιοτηλεοπτικών εκπομπών απλό το Κράτος, με την αιφνίδια λήξη του προγράμματος της ΕΡΤ στις 11.06.2013[91]. 

 

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΕΝΟΠΛΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

 

4.1. Ζητήματα μεθοδολογίας στη νομική επιστήμη.

Καθώς ήδη έχει αναπτυχθεί μια σχετικά νέα θεωρία συγγενής με το συγκρητισμό, αυτή για τη νομική μέθοδο των κρησφύγετων, θα ήταν χρή-σιμο να αναπτυχθεί και μία σύστοιχη προσέγγιση, με άξονα το θέμα των όπλων[92].

Το φαινόμενο ετυμολογικά έχει τη σημασία του εργαλείου και χρησιμο-ποιείται κυρίως για την πολεμική σύγκρουση. Στο χώρο του ποινικού δικαίου, σύμφωνα με την παρ. 2 του άρ. 1 του Ν. 2168/1993, «όπλα θεω-ρούνται επίσης τα αντικείμενα που είναι πρόσφορα για επίθεση ή άμυνα και ιδιαίτερα: α…, β. Μαχαίρια κάθε είδους, εκτός εκείνων που η κατοχή τους δικαιολογείται για οικιακή ή επαγγελματική χρήση ή εκπαιδευτική χρήση, τέχνη, θήρα, αλιεία ή άλλη συναφή χρήση». Ωστόσο, σήμερα το νομοθέτημα αυτό έχει υποστεί μεταβολές, κυρίως με το Ν. 3944/2011 ενώ το προ-αναφερθέν περιεχόμενο εξακολουθεί να ισχύει[93]. Κατά τη λογική ερμηνεία των διατάξεων αυτών, όπλο δεν είναι κάθε αντικείμενο πρόσφορο για άμυνα ή επίθεση, αλλά οποιοδήποτε αντικείμενο που μπορεί να επινοήσει η ανθρώπινη εφευρετικότητα, του οποίου ο αντικειμενικός προορισμός, κατά την κοινή αντίληψη, είναι η επιθετική ή η αμυντική ενέργεια. Πρέπει δηλαδή από την κατασκευή του το αντικείμενο να προορίζεται για άμυνα ή επίθεση, πράγμα που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά των όπλων σε σχέση με τα υπόλοιπα αντικείμενα. Άλλο είναι το ζήτημα ότι για την εκτίμηση της βαρύ-τητας των εγκλημάτων που διαπράττει ο δράστης λαμβάνεται υπόψη το μέσο που χρησιμοποίησε, κατά την παρ. 2 του άρ. 79 ΠΚ[94].

Ο οπλισμός συνδέεται, μεταξύ άλλων, με την παράδοση του πυρρίχιου χορού και με διάφορα  στερεότυπα από θεσμούς είτε της κοινωνίας είτε της πολιτείας, τα οποία είναι δεκτικά σχετικής θεωρητικής επεξεργασίας. 

 

4.2. Ο πυρρίχιος χορός.

Στη δωρική περίοδο της Κρήτης ο συνδυασμός πολεμικής αρετής και λοιπής παιδείας καθίσταται εμφανής στο περίφημο ποίημα του Κρητικού ποιητή Υβρία, που χρονολογείται από τον 4^ο αιώνα π.Χ. Πιθανολογείται ότι αυτός ο ύμνος στα όπλα αφορά ένοπλο χορό, κατά τον οποίο ο χορευτής, κρατώντας τα όπλα του, έκανε μιμητικές κινήσεις και τεχνικές ρυθμικές χειρονομίες, υπό τους ήχους λύρας ή αυλού. Σκοπός του πολεμικού αυτού χορού ήταν η τόνωση του μαχητικού φρονήματος των πολεμιστών και η προέλευσή του πρέπει να αναχθεί στον αρχαιότατο και περίφημο «χορό των Κουρήτων», όπως έχει επισημανθεί. Πατρίδα του δωρικού αυτού χορού ήταν η Κρήτη, όπου η ένοπλη όρχηση συνδεόταν με τη λατρεία της θεάς Μεγάλης Μητέρας. Κατά το Στράβωνα, πρώτοι οι Κουρήτες χόρεψαν το χορό αυτό. Ειδικότερα, αναφέρει ότι ο Σκήψιος θεωρεί πιθανό Κουρήτες και Κορύ-βαντες να είναι οι ίδιοι: οι νεαροί («Κουρήτες») που εκτελούσαν τον πολε-μικό χορό για τις τελετές της Μητέρας των θεών. Η πυρρίχη ήταν ο εθνικός χορός των Δωριέων Κρητών, ευρετής του οποίου θεωρείται ο ήρωας Πυρ-ρίχης. Πρόκειται για ένοπλο χορό, κατάλληλο για σωματική και στρατιωτική εξάσκηση. Συνέχεια και εξέλιξη της αρχαίας πυρρίχης θεωρείται ο σύγχρο-νος, τόσο διαδεδομένος και σήμερα στην Κρήτη «πηδηκτός» χορός, ίσως από το λόγο ότι και οι χορευτές της πυρρίχης πηδούσαν κατά την εκτέλεση του χορού. Ο πηδηκτός εκτελείται με συχνά και γρήγορα βήματα (ζάλα) και ποικίλους τεχνικούς και επιδέξιους ελιγμούς. Εξάλλου, δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι ο ύμνος του Υβρία, που εκφράζει το δωρικό ιδεώδες απέναντι στα όπλα, αν και είχε λησμονηθεί για αιώνες, επανήλθε στην επι-καιρότητα το 1893, κατά την τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη, υπό το βάρος των ένοπλων τότε εξεγέρσεων. Όπως αμέσως από τα παραπάνω προκύπτει, ο χορός στην αρχαία Ελλάδα είχε και χαρακτήρα διδακτικό. Συνεπώς, και ο πυρρίχιος προοριζόταν για τη διαπαιδαγώγηση των νέων, όπως εξάλλου μαρτυρεί ο Στράβωνας[95].

Ο διδακτικός χαρακτήρας του αρχαιοελληνικού χορού, ιδίως του πυρρί-χιου ο οποίος σύμφωνα με τα παραπάνω δημιουργεί προφανείς συγκρητι-στικούς συνειρμούς, πρέπει να συσχετιστεί με τον όμοιο χαρακτήρα που έχουν μέχρι και σήμερα οι γνωμικές μαντινάδες, όπως έχει επισημανθεί. 

 

4.3. Οικογενειακά.

Η αυτοδικία στη Μάνη αποτελούσε ius non scriptum, που βάρυνε τους άνδρες της οικογένειας του θύματος. Καθώς ιδιαίτερα πριν από την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Οθωμανούς δεν αντιτασσόταν στο έγκλημα επίσημη διοικητική και ποινική εξουσία, ο ίδιος ο Μανιάτης αναλάμβανε την  ικανοποίηση και την εφαρμογή του δικαίου. Αν κάποιος διέπραττε φόνο, δεν υπήρχε το ανάλογο δικαστήριο για να απονείμει δικαιοσύνη, αλλά τιμωρός θα γινόταν η ίδια η οικογένεια. Είναι ενδεικτικό ότι η δύναμη μίας οικογένειας υπολογιζόταν σε τουφέκια, όσον αφορά το έθιμο του «γδικιωμού» ή «δικιωμού». Σήμερα η Μάνη και η Κρήτη, τα μέρη της ελληνικής επικράτειας στα οποία η βεντέτα προκαλούσε εκατόμβες θυμάτων, δεν είναι πλέον οι τόποι του αίματος, αλλά συμβαίνουν σπάνια περιπτώσεις αντεκδικήσεως[96].

Η λέξη «βεντέτα», με το γνωστό σε όλους νομικό περιεχόμενο, προ-έρχεται από το ιταλικό ρήμα vendico, που σημαίνει εκδικούμαι. Στην Κρήτη όμως, και ειδικότερα στους τόπους όπου απαντάται το φαινόμενο (ορεινές περιοχές των τριών δυτικών νομών), η συνήθως χρησιμοποιούμενη λέξη είναι «οικογενειακά», η οποία αποδίδει ακριβέστερα το διπλό περιεχόμενο της κρητικής εκδίκησης, ως μίας υπόθεσης αυστηρά οικογενειακής, αλλά και ως μιας συμπεριφοράς επιβαλλόμενης από το χρέος προστασίας της οικο-γενειακής τιμής. Αντί του όρου «οικογενειακά» χρησιμοποιείται και ο όρος «φονικά»[97]. Στην κρητική λογοτεχνία (Ερωτόκριτος κτλ.) απαντάται επίσης και η λέξη γδικιωμός.

Πρόκειται για αρχαίο τρόπο απονομής της δικαιοσύνης, η οποία χάνεται στα βάθη του χρόνου και ανιχνεύεται σε όλες σχεδόν τις νομοθεσίες των πολιτισμών, που αναπτύχθηκαν στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου κατά τη δεύτερη προ Χριστού χιλιετία. Στους πολιτισμούς αυτούς η θέσπιση της θεμελιώδους δικαιικής αρχής της Ανταπόδοσης ή Ταυτοπάθειας ή του Αντι-πεπονθότος, εκφράζεται ως θρησκευτική επιταγή και αποκτά κύρος και δεσμευτικότητα για τους κοινωνούς του Δικαίου, απλώς και μόνο επειδή το διατάσσουν οι θεοί. Στην Κρήτη όμως, για πρώτη φορά στην ιστορία του Δικαίου, η μορφή αυτή απονομής της δικαιοσύνης εμφανίζεται ως προϊόν ανθρώπινης βούλησης και ως νόμος του κράτους με όλη τη σημασία της λέξης (με συγκρίσιμο προηγούμενο τον Κώδικα του Χαμουραμπί). Η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει βέβαια ίσαμε τώρα αποκαλύψει κάποια επιγραφή με τη σχετική ποινική διάταξη. Η διάταξη όμως αυτή σώζεται ακέραιη στο έργο του θερμού θαυμαστή της Κρητικής Πολιτείας Αριστο-τέλη. Ο μεγάλος Σταγειρίτης στο τέταρτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχειών και συγκεκριμένα στο όγδοο κεφάλαιό του (1132), όπου κάνει λόγο για τις διάφορες μορφές απονομής της δικαιοσύνης, αναφέρεται και στο Αντι-πεπονθός, το οποίο χαρακτηρίζει ως σπουδαία μορφή απονομής Δικαίου, και κατονομάζει τον άνθρωπο που το εισηγήθηκε στη Μινωική Πολιτεία, τον Ραδάμανθυ, σύμφωνα με όσα έχουν ήδη αναφερθεί.

Από τότε το Αντιπεπονθός θα αποτελέσει τη βάση του Ποινικού Δικαίου της Κρήτης σχεδόν ίσαμε την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους και το συνεχές της εφαρμογής του δεν θα κλονιστεί ούτε για μια στιγμή, ως την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας. Η μεγαλόψυχη και υπέροχη ένσταση του Σωκράτη, ότι δεν πρέπει να εκδικούμαστε ούτε να κακοποιούμε κανέναν άνθρωπο, ό,τι και αν έχουμε πάθει από αυτόν, η οποία αποτελεί την πρώτη στην ιστορία του Δικαίου αμφισβήτηση του Αντιπεπονθότος, τέσσερις περίπου αιώνες πριν την παρόμοια διδασκαλία του Χριστού, ακούστηκε στην αρχαιότητα σαν φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Ο Πλάτωνας στο έργο του Νόμοι, που συνέγραψε για να χρησιμοποιηθεί ως νομοθεσία μίας υπό ίδρυση αποικίας των Κρητών, της Μαγνησίας, αφενός επανειλημμένα εισηγείται την υποχρέωση της πολιτείας να τιμωρεί με θάνατο το δράστη μίας ανθρωπο-κτονίας από πρόθεση, και αφετέρου θεσπίζει υπέρ των στενών εξ αίματος συγγενών ή και οποιουδήποτε πολίτη τη –συντρέχουσα με το κράτος– αρμοδιότητα να επιδιώκουν αυτοδύναμα την εφαρμογή του νόμου με τη θανάτωση του αδικητή ή με τη σύλληψή του και την παράδοσή του στις δικαστικές αρχές, προκειμένου να επακολουθήσει η εκτέλεσή του[98].

Τέλος, έχει παρομοιαστεί με την κρητική βεντέτα η πολιτική δολοφονία του φιλοβασιλικού πολιτικού Ίωνα Δραγούμη στις 31 Ιουλίου 1920 στην Αθήνα, από ομάδα Κρητικών χωροφυλάκων, με επικεφαλής το λοχία Αντώ-νη Σαρτζετάκη (πατέρα του μετέπειτα Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Χρήστου Σαρτζετάκη, η οικογένεια του οποίου είχε εμπλακεί σε μία μεγάλη σειρά εκδικητικών φόνων με την οικογένεια Πεντάρη). Ο Δραγούμης δολο-φονήθηκε από Κρητικούς της ορεινής Κρήτης, ελαυνόμενους από το εκδικη-τικό πάθος που χαρακτηρίζει τους δράστες όταν εκδικούνται το θάνατο στενών τους συγγενών. Για τους θύτες ο Βενιζέλος ήταν ένας πατέρας, ο οποίος την προηγούμενη ημέρα είχε υποστεί δολοφονική απόπειρα από δύο απότακτους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς του ελληνικού στρατού, το Γεώργιο Κυράκη και τον Απόστολο Τσερέπη, στο σταθμό της Λυών στο Παρίσι[99].

 

4.4. Συγκρητιστική πολιτική κίνηση και Δημοφρουρές.

Έχει επισημανθεί ότι οι επαναστάτες του Θερίσου μετήλθαν στο επιχει-ρησιακό επίπεδο διάφορες τεχνικές, όπως είναι και ο εξοπλισμός. Στον αντί-ποδα αυτού του  συγκρητιστικού κινήματος, βρίσκεται μία κίνηση που έκανε ο Ηγεμόνας της Κρητικής Πολιτείας, κατόπιν εισηγήσεων στενών του συνεργατών. Ο πρίγκιπας μερίμνησε για τη δημιουργία ένοπλων ομάδων από αυτόχθονες, ταγμένων να συνεπικουρήσουν το έργο των ξένων στρατών κατοχής στο νησί, δηλαδή κυρίως των Ρώσων, και δευτερευόντως της Χωρο-φυλακής η οποία συνέπραττε με τις στρατιωτικές δυνάμεις στις επιχειρήσεις κατά των στασιαστών. Επρόκειτο για τις δημοφρουρές, αντεπαναστατικό εγχείρημα της ύστερης φάσης του θερισιανού κινήματος, θεσμοθετημένο με νόμο της κρητικής Βουλής. Ο κρητικός πολιτικός αρχηγός Αντώνιος Μιχελι-δάκης, προσπαθώντας να δικαιολογήσει την ψήφιση  του νόμου περί δημο-φρουρών, ανέφερε ότι δεν ήταν η πρώτη φορά που γίνεται χρήση αυτού του μέτρου, καθώς και σε άλλες επαναστάσεις οι επαρχίες προέβαιναν αυθόρ-μητα σε αυτό, ωθούμενες από το ένστικτο της αυτοσυντηρήσεως.

 

4.5. Κατ’ οίκον οπλοκατοχή.

    Ο Ηγεμόνας της Κρητικής Πολιτείας είχε επιβάλει τον αφοπλισμό των πολιτών, κάτι που προκάλεσε σε όχι λίγες περιπτώσεις, τη δυσφορία τους. Αν και δεν είναι δυνατό να υπολογιστεί το εύρος της επιτυχίας αυτού του μέτρου, τα περίπου 80.000 οπλικά αντικείμενα τα οποία συγκέντρωσαν οι αρχές είναι ενδεικτικά του εύρους της σχετικής επιχείρησης. Μάλιστα, για αυτό το λόγο χρειάστηκε να εισαχθεί στην Κρήτη το αναγκαίο πολεμικό υλικό προκειμένου να λάβει χώρα η επανάσταση του Θερίσου, ενώ συμβο-λικός αφοπλισμός έγινε στη συγκυρία του συμβιβαστικού τερματισμού της  επανάστασης[100].

Τα όπλα είχαν αποτελέσει σε πολιτικό και νομικό επίπεδο το «μήλον της έριδος» στο νεοσύστατο κράτος, που προσπαθούσε να εξευρωπαϊστεί χωρίς όμως να έχει αποκτήσει ακόμη το δικό του στρατό, με τη μορφή της πολιτο-φυλακής. Η νομική κατοχύρωση του οπλισμού αποτελεί ένα curiosum υπό το πρίσμα της συνταγματικής ιστορίας του μητροπολιτικού ελληνικού κράτους. Όμως, είναι αξιοσημείωτο ότι στο αμερικανικό συνταγματικό δίκαιο υπάρχει κανόνας κατά τον οποίο «Μία εύρυθμη πολιτοφυλακή, η οποία είναι αναγκαία προς την ασφάλεια μίας ελεύθερης Πολιτείας, το δικαί-ωμα του λαού να διατηρεί και να φέρει όπλα, δεν θα παραβιάζονται»[101]. Δυνάμει του άρ. 16 του Συντάγματος του 1907, το οποίο υποτίθεται ότι αποτελούσε αναθεώρηση του Συντάγματος του 1899, που διείπε από την αρχή την Κρητική Πολιτεία, οι Κρητικοί οι οποίοι απολαμβάνουν την ελεύθερη άσκηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων δικαιούνται να έχουν για άμυνά τους όπλα κατ’ οίκον, αλλά απαγορεύεται η οπλοφορία χωρίς άδεια κατά τις διατάξεις των κειμένων νόμων. Κατά αντιδιαστολή προς το προ-γενέστερο συνταγματικό κείμενο το οποίο απλώς έθετε ως προϋπόθεση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι την έλλειψη οπλισμού των συνερχομένων, το δεύτερο και τελευταίο της περιόδου της Αυτονομίας διακηρύσσει τη θεμελιώδη ελευθερία της οικιακής οπλοκατοχής με σκοπό την αυτοάμυνα.

Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας πολεμικών όπλων είχε για πρώτη φορά το 1858 απονεμηθεί στον κρητικό λαό, ο οποίος μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών κατόπιν της Μικρασιατικής Καταστροφής δεν ήταν αμιγώς ελληνορθόδοξος. Ειδικότερα, με ειδικό φιρμάνι, με το οποίο επιχειρήθηκε να αντιμετωπιστεί η κρίση του Κινήματος του Μαυρογένη, επιτράπηκε στους Κρητικούς να έχουν όπλα. Εξάλλου, στις ιδιαίτερες διατάξεις της Σύμβασης της Χαλέπας, του 1878, συγκαταλέγεται η πρόβλεψη ότι θα επιτρέπεται στους κατοίκους του νησιού να έχουν τα όπλα τους, αλλά τους απαγορεύεται να περιφέρονται με αυτά χωρίς άδεια της Αρχής[102].

Αναθεωρώντας το Σύνταγμά τους, οι Κρητικοί διδάχτηκαν από την εμπει-ρία της «άοπλης πολιτείας» τους στα πρώτα χρόνια του ελεύθερου βίου τους,   θεσπίζοντας το ατομικό θεμελιώδες δικαίωμα του πολίτη να έχει όπλα, με τον περιορισμό ότι αυτά θα φυλάσσονται στην οικία του και θα παραμένουν σε αυτήν, εκτός αν εκείνος έχει την άδεια να οπλοφορεί. Η ρύθμιση αυτή, που θυμίζει ως προς τη διατύπωσή της το ιστορικό προηγούμενο των ιδιαί-τερων διατάξεων της Σύμβασης της Χαλέπας, είναι δυνατό να παραλληλι-στεί και με την προαναφερθείσα αμερικανική ρύθμιση. Όπως ο συντακτικός νομοθέτης της άλλης πλευράς του Ατλαντικού συνέδεσε τους θεσμούς της πολιτοφυλακής και της λαϊκής οπλοφορίας, έτσι και στο θνησιγενές Σύνταγμα της Κρήτης ανιχνεύεται εμμέσως μία συσχέτιση της διάχυτης κατοχής όπλων με την πολιτοφυλακή, η οποία για πρώτη φορά έμελλε να ιδρυθεί.

Εξάλλου, το 1938 σημειώθηκε στη Μεγαλόνησο η μοναδική ένοπλη εξέγερση του ελληνικού λαού κατά του δικτατορικού καθεστώτος του Ιωάννη Μεταξά, δηλαδή ένα ακόμη αντικαθεστωτικό κίνημα, μετά την επανάσταση του Θερίσου. Το αποτέλεσμα ήταν ότι διατάχθηκε γενικός αφο-πλισμός των Κρητικών, ο οποίος όμως είχε μάλλον πενιχρά αποτελέσματα. Αυτό προκύπτει και από το γεγονός ότι το 1940 οι Κρητικοί, οι οποίοι επιμελώς είχαν αποφύγει να παραδώσουν τον οπλισμό τους, παρέδωσαν ένα νούμερο όπλων που πλησιάζει εκείνο που είχε συγκεντρωθεί μία τεσσαρα-κονταετία νωρίτερα. Ο λόγος της παράδοσης του οπλισμού ανάγεται στη διακεκριμένη φιλοπατρία τους, στη συγκυρία της εκκλήσεως της Κυβερνή-σεως για εθελοντική προσφορά όπλων για τον ελληνικό στρατό, στη συγκυρία του έπους του ’40.

Αποτέλεσμα αυτού του μαζικού αφοπλισμού ήταν ότι όταν τον Απρίλιο του 1941 έγινε η μάχη της Κρήτης, οι αμυνόμενοι πολίτες αναγκάστηκαν να αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς εισβολείς εκ του προχείρου, καθώς είχαν αποψιλωθεί από τα πολεμικά τους όπλα. Αυτή η αντιξοότητα στο συλλογικό υποσυνείδητο καταγράφηκε ως η τελευταία φορά που οι ντόπιοι είχαν δεχθεί να ζήσουν χωρίς όπλα.

 

4.6. Επιβίωση της οπλοκατοχής και το απόστημα των Ζωνιανών.

Η ιδιαίτερη σχέση των Κρητικών με τα όπλα συνεχίζεται μέχρι σήμερα, παρά το γεγονός ότι η Μεγαλόνησος έχει από το 1913 ενταχθεί στο οικείο μητροπολιτικό κράτος. Παρατηρείται μία ιδιόμορφη κατάσταση καθώς η Ελλάδα αφενός από την πτώση της τελευταίας στρατιωτικής δικτατορίας διέρχεται μία περίοδο καινοφανούς πολιτειακής ομαλότητας και αφετέρου δεν έχει επιβάλει τον αφοπλισμό σε μία από τις περιοχές της. Χωρίς τυπικά να θεωρείται ότι πρόκειται για ένα νομικό έθιμο στο χώρο του ποινικού δικαίου, η Πολιτεία δεν ακολουθεί μία «επιθετική στρατηγική» για την εξάλειψη του παραδοσιακού φαινομένου της χωρίς άδεια οπλοκατοχής. Μόλις τον Ιούλιο 2005 ο επικεφαλής του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης επιχείρησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, με μία συμβολική κίνηση στην Κρήτη, που αποσκοπούσε στον οικειοθελή αφοπλισμό. Αυτή όμως η πρό-σκληση, η οποία άλλωστε είναι αμφίβολο αν βρίσκει ερείσματα στο ισχύον δίκαιο, δεν φαίνεται να έχει αποδώσει καρπούς. Σε θεωρητικό επίπεδο έγινε απόπειρα να δοθεί η εξήγηση ότι η σχέση των Κρητικών με τα όπλα είναι πατροπαράδοτη, με σαφές ιστορικό και εθνικό στίγμα. Όπως στη Μάνη, κατά μείζονα λόγο στην Κρήτη ο λαός περηφανεύεται για τα όπλα του και οι άνδρες θεωρούν τον εαυτό τους ασφαλή, κατέχοντας ένα ή και περισσότερα όπλα.

Σε επίπεδο πράξης, το πρόβλημα ήρθε ξανά στην επικαιρότητα με τα γεγονότα της Κοινότητας Ζωνιανών, στα τέλη 2007. Εδώ και περίπου μία εικοσαετία οι αρχές είχαν ανεχθεί συστηματικά ένα de facto καθεστώς προ-σοδοφόρου παρανομίας, όπως μεταξύ άλλων ένοπλες επιθέσεις, καλλιέργεια και λαθρεμπόριο ναρκωτικών. Οι διωκτικές αρχές δεν έκαναν το καθήκον τους με αποτέλεσμα να γράφεται μία από τις μελανότερες σελίδες στη σύγ-χρονη ιστορία της Μεγαλονήσου.

Έχει διαμορφωθεί μία ιδιότυπη κατάσταση στην τοπική κοινωνία, η οποία αντικατοπτρίζεται στη σύγχυση αξιών, στην αλλοτρίωση, στην ανυπαρξία ιδανικών και στόχων, στην επιδίωξη του εύκολου πλουτισμού, στην ανάδειξη αρνητικών προτύπων για τους νέους, στην υποβάθμιση της πυρηνικής οικογένειας και στην ανάδειξη της ισχύος διαμέσου της βίας και του εύκολου πλούτου, σε τοπική κοινωνική καταξίωση. Το χειρότερο είναι ότι εκτός από τις καθημερινές εκδηλώσεις παραβατικότητας, πάνω στο κοινωνικό φόντο που περιγράφηκε, δομήθηκαν σταδιακά δίκτυα οργανω-μένης εγκληματικότητας τα οποία διαβρώνουν τις κοινωνικές αξίες, τους διοικητικούς μηχανισμούς, ακόμη και τους πολιτικούς. Όλα αυτά βέβαια καμία σχέση δεν έχουν με την παράδοση και με το ρομαντισμό των πριν από 30-40 χρόνια κλασικών ζωοκλεφτών, οι οποίο μέσα στην ανείπωτη φτώχεια αναγκάζονταν είτε να ξενιτεύονται είτε να κλέβουν για να ζήσουν. Σήμερα, οι παραδοσιακές μορφές κοινωνικής οργάνωσης έχουν μετεξελιχθεί σε εργαλεία ανάπτυξης της εγκληματικότητας και μάλιστα σε οργανωμένη μορφή, ακολουθώντας παρόμοιες μεθόδους που εμφανίστηκαν στα χωριά της μαφίας στη νότια Ιταλία[103].

Εκτιμάμε ότι το απόστημα των Ζωνιανών δεν αναδεικνύει απλώς τις πελατειακές δομές του ελληνικού κράτους και την περιθωριοποίηση των κατοίκων της περιοχής, αλλά πρόκειται όντως για ένα φαινόμενο που, τηρουμένων των αναλογιών, μπορεί να παραβληθεί με την ιταλική μαφία και βρίσκεται στον αντίποδα του συγκρητισμού.  

 

4.7. Κρατικά θεσμικά στερεότυπα.

Τα όπλα συνιστούν παράγοντα σημαντικών περιορισμών στο χώρο της ένοπλης Διοίκησης, ενώ στη μεταφορική τους διάσταση σπουδαία ζητήματα ανακύπτουν για τις άλλες δύο εξουσίες της Πολιτείας. Ειδικότερα, μπορούν ενδεικτικά να διακριθούν τα εξής κρατικά στερεότυπα:

α) Πολιτική ουδετερότητα των υπηρετούντων στα σώματα στρατιωτικής πειθαρχίας. Κατά το άρ. 4 του κρητικού Συντάγματος του 1907 οι υπη-ρετούντες στην πολιτοφυλακή και χωροφυλακή δεν έχουν δικαίωμα ψήφου και οφείλουν να τηρούν αυστηρά πολιτική ουδετερότητα. Η καινοφανής αυτή ρύθμιση είχε τεθεί κατά τρόπο αντισυνταγματικό, καθώς το άρ. 3 του αρχικού Συντάγματος δεν συγκαταλεγόταν μεταξύ αυτών που θα μπορούσαν να τροποποιηθούν, σύμφωνα με την απόφαση της Βουλής που έθεσε σε κίνηση τη διαδικασία της αναθεώρησης. Η παρείσακτη αυτή διάταξη ήταν διαποτισμένη με τη διεθνή  ιδεολογία της μοναρχίας, η οποία στηρίζεται στην ουδετερότητα του μονάρχη και συνακόλουθα του κρατικού μηχανι-σμού, του οποίου αυτός είναι ο επικεφαλής. Οι οπλοφόροι υπάλληλοι παρα-δοσιακά εμφανίζονται εγκλωβισμένοι σε μία λογική πολιτικής ουδετερότη-τας, η οποία στην ουσία οδηγεί σε σοβαρό και μερικές φορές αδικαιολόγητο από πλευράς της αρχής της αναλογίας περιορισμό των ατομικών τους δικαιωμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τακτική των περιορισμών όσον αφορά τα πολιτικά τους δικαιώματα καθώς πρόκειται για πολίτες, ένστολους και ένοπλους. Καθώς αυτό το γεγονός τους δίνει εκ των πραγ-μάτων τη δυνατότητα για μία βαρύνουσα παρέμβαση στο πολιτικό γίγνε-σθαι, η νομοθεσία ιστορικά τείνει  να αποδυναμώνει την προστασία των δικαιωμάτων που κανονικά απολαμβάνουν οι υπόλοιποι πολίτες.

Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το ισπανικό Σύνταγμα, το οποίο απαγορεύει ρητά τη δυνατότητα συλλογικής υποβολής αναφορών στους κόλπους του στρατού και των σωμάτων στρατιωτικής πειθαρχίας. Ο απο-κλεισμός των συλλογικών αναφορών χάριν των ατομικών στηρίζεται σε ένα αρνητικό εγχώριο προηγούμενο, καθώς η Ισπανία μετρούσε 202 πραξικο-πήματα σε λιγότερο από δύο αιώνες. Ιδίως στη Νότια Ευρώπη, η ανάμειξη του στρατεύματος στα πολιτικά πράγματα ήταν δεδομένη και επικίνδυνη.

Αναφορικά με το μείζον διακύβευμα, δηλαδή το ενεργητικό εκλογικό δικαίωμα, αυτό θεωρήθηκε από τους Κρητικούς ως κατώτερης αξίας σε σχέση με την απρόσκοπτη εκπλήρωση της αποστολής των στρατιωτικών της Χωροφυλακής και του μετέπειτα σύστοιχου σώματος της Πολιτοφυλακής. Επειδή η Χωροφυλακή είχε δοκιμαστεί κατά τρόπο τραγικό στη δίνη της οκτάμηνης αναμέτρησης μεταξύ των θερισιανών και των πολιτειακών δυνάμεων, με αποτέλεσμα ένας όχι ευκαταφρόνητος αριθμός στρατιωτικών της να λιποτακτήσει προς την επαναστατική πλευρά, αντιμετωπίζοντας ερήμην καταδίκες από στρατοδικεία, κρίθηκε σκόπιμο να διασφαλιστεί ότι στο μέλλον αυτό το σώμα θα παραμείνει υπεράνω κομματικών και εκλογι-κών συγκρούσεων. Η τιμή των πολιτών που επάνδρωναν το μοναδικό συνταγματικό σώμα αυτόχθονων οπλοφόρων αντισταθμιζόταν κατά κάποιο τρόπο με την «ατιμία» τους ως ψηφοφόρων. Οι Κρητικοί όμως, με μία ακόμη επανάσταση, αυτήν του 1908, εκβίασαν την Ένωση της πατρίδας τους με το Βασίλειο της Ελλάδας, εφαρμόζοντας πλέον το Σύνταγμα του Κράτους των Αθηνών. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει στο γεγονός ότι στο πράγματι επίλεκτο σώμα της Κρητικής Χωροφυλακής ανατέθηκε η αστυνόμευση της Θεσσαλονίκης μόλις η πόλη απελευθερώθηκε από τους Οθωμανούς.

β) Η στρατηγική αντιπαράθεσης στην κοινοβουλευτική οδό και στη δικαστική. Ο κοινοβουλευτισμός αποτελεί ιστορικά τον κατ’ εξοχήν μηχανι-σμό που καθιστά την αντιπαράθεση στο δημόσιο βίο από ένοπλη σε άοπλη. Αυτό που αξίζει να επισημανθεί είναι ότι το κοινοβουλευτικό σύστημα διακυβέρνησης στηρίζεται και αυτό σε μία «ένοπλη» λογική, με τη μετα-φορική σημασία του όρου. Παράδειγμα αποτελεί η κοινοβουλευτική αρχή, η οποία συνίσταται στη διατήρηση της Κυβέρνησης στην εξουσία εφόσον στηρίζεται από την πλειοψηφία των βουλευτών, και συγκεκριμένα ο βασικός της μηχανισμός, οι προτάσεις εμπιστοσύνης ή δυσπιστίας κατά της Κυβερ-νήσεως. Έτσι, στην επιστήμη έχει προταθεί η εξής τυπολογία επιδιωκόμενων με τις προτάσεις αυτές  πολιτικών σκοπών: -Εξοπλισμός, η αναζήτηση από την Κυβέρνηση της εμπιστοσύνης του κοινοβουλίου προς αυτή. -Αφοπλι-σμός, συνιστάμενος στη διάψευση του επιχειρήματος της Αντιπολιτεύσεως ότι η Κυβέρνηση έχει χάσει την εμπιστοσύνη της πλειονότητας του λαού. -«Ανθόπλισις», η αναζήτηση της επιβεβαίωσης της εμπιστοσύνης του κοινο-βουλίου προς την Κυβέρνηση η οποία διαφαίνεται ότι έχει χάσει την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος[104].

Εξάλλου, κλασική είναι η έκφραση «ισότητα των όπλων» για να δηλωθεί η θεμελιώδης προδιαγραφή μίας δίκαιης δίκης, που συνίσταται στην ισηγο-ρία και στην ευρύτερη θεσμική ισότητα μεταξύ των αντιδίκων που λαμβά-νουν μέρος σε μία δικανική διαδικασία. Η διερεύνηση αυτής της δικονομι-κής αρχής μπορεί να έχει σημαντικό πρακτικό αντίκρισμα. Για παράδειγμα, η Ελληνική Δημοκρατία καταδικάστηκε για παραβίαση της διάταξης της παρ. 4 του άρ. 5 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με το σκεπτικό ότι η αρχή της ισότητας των όπλων επέβαλε την παροχή δυνατό-τητας στον προσωρινά κρατούμενο να εμφανιστεί ενώπιον του Συμβουλίου Εφετών για να αντικρούσει την εισαγγελική πρόταση παράτασης της κρατή-σεως. Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμά-των υπαγορεύει τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του εισαγγελέα στην ποινική δίκη. Ειδικότερα, είναι αξιοσημείωτη κυρίως η απόφαση «Bulut κατά Αυστρίας» της 22.2.1996, στην οποία διευκρινίζεται ότι, χωρίς να αμφισβητείται η αντικειμενικότητα του εισαγγελέα, από τη στιγμή που αυτός προτείνει την αποδοχή ή την απόρριψη μίας εφέσεως, η γνώμη του δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ουδέτερη. Αυτή η δικονομική αρχή, η οποία καθιερώνεται στην παρ. 1 του άρ. 6 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως, απαιτεί να γνωστοποιούνται οι προτάσεις του εισαγγελέα στην υπεράσπιση έτσι ώστε αυτή να μπορεί να απαντήσει[105].    

 

4.8. Εισήγηση μίας νομικής μεθόδου για τα όπλα.

Τα όπλα, τα οποία αποτελούν παραδοσιακά μία σημαντική ύλη προς ρύθμιση στο χώρο του ποινικού δικαίου, προσφέρονται για την επεξεργασία και συστηματική χρησιμοποίηση μίας ιδιαίτερης μεθόδου. Αυτή η ερμηνευ-τική προσέγγιση έχει  αποκληθεί  «ένοπλη», υποδηλώνοντας τη στενή σχέση του οπλικού φαινομένου με τις επίσημες Ένοπλες Δυνάμεις ενός Κράτους. Βέβαια, δεν σημαίνει ότι η χρήση αυτού του όρου αποκλείει τη μελέτη και άοπλων πρακτικών, όπως είναι και η κατά μεταφορά χρήση του όρου «όπλα» στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού δικαίου και ιδίως των διαφόρων επιμέρους κλάδων της δικονομίας, ιδιαίτερα στο πεδίο του ποινικού δικο-νομικού δικαίου. Πρόκειται για μία μέθοδο, όχι για το υποδεέστερο φαινόμενο της τεχνικής καθώς διατρέχει διάφορους κλάδους του δικαίου, με έμφαση στο  δημόσιο δίκαιο, ενώ προφανής είναι η σπουδαιότητά της και στο ποινικό. Ο κυριότερος λόγος που συνηγορεί για το γεγονός ότι η οπλική δεν είναι μία τεχνική, είναι ότι οι εκφάνσεις της μπορεί να αντιστοιχούν σε περισσότερες από μία τεχνικές, όπως είναι η περίπτωση των προαναφερ-θέντων σκοπών που επιδιώκονται με τις προτάσεις εμπιστοσύνης.

Συγκεκριμένα, η ένοπλη μέθοδος σε σχέση με τους νομικούς κανόνες συνίσταται: -Στον εντοπισμό του όπλου, με την κυριολεκτική ή μεταφορική έννοια του  όρου. -Στην αναζήτηση του ιδιοκτήτη ή χρήστη του, των συμ-μάχων του και των πολεμίων του. -Στη μελέτη της πιθανής χρήσης του όπλου, των αιτίων και των σκοπών της.

Αυτή η ερμηνευτική εργασία ενδείκνυται να μετέρχεται τα εξής εργαλεία:

α) Θεσμικά στερεότυπα. Πρόκειται για τα κοινωνικά, ιδίως τα εγκληματο-λογικά, και τα κρατικά στερεότυπα που προσιδιάζουν στην εκάστοτε εξετα-ζόμενη περίπτωση, σαν και αυτά που έχουν αναφερθεί. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της μεθόδου της ανακριτικής επιστήμης που φέρει το λατινικό όνομα modus operandi. Πρόκειται για τον τρόπο ενεργείας των δραστών των εγκλημάτων, βάσει του οποίου μπορεί να γίνει η εξακρίβωση της ταυτότητάς τους από τις διωκτικές αρχές.

Επισημαίνεται ότι μεταξύ των αντιλήψεων και πρακτικών που διαπερ-νούν σημαντικό μέρος του λατινοαμερικάνικου επαναστατικού κινήματος συγκαταλέγονται και σχετικές με τα όπλα, όπως το «ένοπλο χέρι», που συνίσταται στην αντιπαράθεση μεταξύ της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας της επαναστατικής διαδικασίας. Υποστηρίζεται ότι αυτό γίνεται σε βάρος της αναγκαιότητας υποταγής του στρατιωτικού στο πολιτικό και σε βάρος μίας ενιαίας, ολοκληρωμένης πολιτικοστρατιωτικής δομής, όπου κάθε μέλος του επαναστατικού κόμματος θα είναι και μέλος του στρατού του λαού, και όπου η βασική καθοδήγηση του στρατού θα είναι ίδια με αυτήν του επαναστατικού κόμματος[106].

Εξάλλου, και τα στερεότυπα στο χώρο των διεθνών σχέσεων έχουν τον αντίκτυπό τους στις ένοπλες συγκρούσεις που προσλαμβάνουν διεθνή χαρακτήρα[107].

β) Συνταγματικές αρχές των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η ένοπλη μέθοδος δεν είναι απλώς μία διαδικασία ανεύρεσης της αλήθειας εστιάζοντας στο οπλικό μέσο αλλά αντιστοιχεί σε μία δέσμη θεμελιωδών αρχών στο χώρο των συνταγματικών δικαιωμάτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα από τις ρητά διατυπωμένες στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα είναι: -Η αρχή της αναλογίας (αναλογικότητας). - Η αρχή «auditur et altera pars», δηλαδή της ακροάσεως στην εκάστοτε διοικητική ή δικαστική διαδικασία, που στην ουσία αποτελεί έκφανση της αναλογίας.

Με αυτόν τον τρόπο τίθενται στην απαραίτητη δοκιμασία τα διάφορα στερεότυπα, για τα οποία έγινε λόγος, έτσι ώστε να αποκλειστούν «παρενέρ-γειες» σαν την αδικαιολόγητη προσφυγή στη βία και την  «απολιτική» οργάνωση και λειτουργία της κρατικής μηχανής.

Είναι αξιοπρόσεκτο ότι το εξεταζόμενο γνωστικό αντικείμενο δεν εξαντλείται στα υλικά αντικείμενα του οπλισμού αλλά προσλαμβάνει και μία οργανωτική διάσταση, όπως στην περίπτωση της Ελληνικής Αστυνομίας.  Το σημαντικότερο Σώμα Ασφαλείας αποτελεί ένοπλη κρατική υπηρεσία, επομένως ορθά έχει θεσπιστεί η αποδέσμευσή του από αλλότρια έργα[108]. Η αρχή έγινε με την τροποποίηση της  παρ. 7 του άρ. 18 του Ν. 1481/1984, με την παρ. 1 του άρ. 34 του Ν. 2168/1993 κατά την οποία «Η Ελληνική Αστυ-νομία εκτελεί μόνο τα έργα που προβλέπονται από διατάξεις νόμων, προεδρικών διαταγμάτων ή υπουργικών αποφάσεων τα σχέδια των οποίων έχουν προσυπογραφεί από τον Υπουργό Δημόσιας Τάξης». Η επόμενη παράγραφος προέβλεπε τη δυνατότητα διατήρησης σε ισχύ διατάξεων που δεν είχαν προσυπογραφεί από τον Υπουργό Δημόσιας Τάξης με κοινές αποφάσεις αυτού και του κατά περίπτωση αρμόδιου υπουργού, που έπρεπε να εκδοθούν σε ενιαύσια αποκλειστική προθεσμία[109]. Στην προοπτική της ενδεδειγμένης περαιτέρω αναβάθμισης της ΕΛΑΣ πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η αποδέσμευση των αστυνομικών από τις ευρύτερές τους αρμοδιότητες δεν πρέπει να ερμηνευτεί ως απαξίωση της κοινωνικής αποστολής του Σώματος, με την έννοια της εξυπηρέτησης του Πολίτη έναντι του Κράτους, συμπεριλαμβανομένης της θεσμικής καινοτομίας του Αστυνομικού της Γειτονιάς.

 

 

 

***

 

 

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ

 

1.1. Πειρατεία και Κρήτη.

Η πειρατεία είναι αρχαιοελληνική λέξη η οποία προέρχεται από το ρήμα «πειρώμαι», που σημαίνει δοκιμάζω, και έχει καθιερωθεί και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Είναι ταυτόχρονα και ένα οικονομικό έγκλημα που γνώρισε άνθιση σε διάφορες εποχές του παρελθόντος, αν και στη αρχαιότητα δεν θεωρούνταν πάντοτε ως έγκλημα.

Η Κρήτη, λόγω και της ιδιαίτερης γεωγραφικής της θέσης, ήταν και θύτης και θύμα πειρατικών επιδρομών. Κυρίως κινδύνευε παραδοσιακά από επιδρομές πειρατών, οι οποίοι μάλιστα συνδέθηκαν ιδιαίτερα με την κυριαρχία στο νησί. Όπως έχει ήδη επισημανθεί, ο μινωικός στόλος ανέλαβε την καταπολέμηση της  πειρατείας στο Αιγαίο, σύμφωνα με το Θουκυδίδη. Έχει αναφερθεί επίσης ότι η πειρατική δράση των Κρητών στη Μεσόγειο, με το κλειστό τεχνητό λιμάνι της Φαλάσαρνας εξοπλισμένο με ισοδομικούς πύργους, συνδεδεμένους με τείχη, ως ορμητήριο, και η συμμαχία τους με το μεγάλο εχθρό της Ρώμης, το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, υπήρξαν μόνο οι αφορμές για τη Ρώμη, η οποία επενέβαινε στα εσωτερικά των κρητικών πόλεων από το 2^ο αιώνα π.Χ. Δεν είναι τυχαίο ότι η ηθική παρακμή της Κρήτης αντικατοπτριζόταν όχι μόνο στη στεριά (εμφύλιοι πόλεμοι, πειρα-τικό ορμητήριο), αλλά και σε συνδυασμό στεριάς και θάλασσας (πειρατικό ορμητήριο – οχυρό, πειρατεία στην ανοιχτή θάλασσα και αιχμαλωσία των θυμάτων).

Εξάλλου, είναι πλάνη ότι οι πειρατές ιστορικά μπορεί να νικήθηκαν στη στεριά, αλλά ποτέ δεν νικήθηκαν στη θάλασσα. Ακριβέστερα, αυτή η ρήση μπορεί να είναι αληθής αλλά με εξαίρεση τουλάχιστον την περίπτωση της συντριβής των πειρατών από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (βέβαια, και πάλι στο μέτρο που οι αντιπειρατικές επιχειρήσεις ήταν θαλάσσιες και όχι χερσαίες). Το 67 π.Χ. ψηφίστηκε η lex Gabinia de piratis persequendis, σε εφαρμογή της οποίας αναλάμβανε ο Πομπήιος την εκκαθάριση των θαλασ-σών από τους πειρατές. Μέσα σε τρεις μόνο μήνες, ο Πομπήιος εξάλειψε τον πειρατικό κίνδυνο, αρχίζοντας τη δράση του από το τρίγωνο Σαρδηνία / Κορσική – Σικελία – Βορειοδυτική Αφρική και καταλήγοντας στη Μικρά Ασία, όπου συνέτριψε με αστραπιαίες ενέργειες –και για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα ταυτόχρονες– κάθε αντίσταση των πειρατών της Κιλικίας, καταλαμβάνοντας και τα οχυρωμένα άνδρα τους. Η αποτελεσματικότητα της δράσης του Πομπήιου αποδεικνύεται a contrario από τη δυσκολία εντοπι-σμού του εχθρού στη θάλασσα. Η τελική φάση των επιχειρήσεων, τον βρί-σκει στην Παμφυλία, όπου καταφθάνει κρητική αντιπροσωπεία προτείνοντάς του παράδοση της Μεγαλονήσου[110].

Όσον αφορά το θαλάσσιο μέτωπο του νησιού, οι ακτές αποφεύγονταν από τους κατοίκους, για το λόγο ότι η οικολογία του επί χιλιετίες διαταρασ-σόταν από πειρατείες. Κατά τη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο, οπότε οι πειρατές αντιμετωπίζονταν αποτελεσματικά, οι παραθαλάσσιες πεδιάδες ήταν πυκνοκατοικημένες. Σε άλλες εποχές ήταν μέρη επικίνδυνα, στα οποία έρχονταν τρομαγμένοι αγρότες να καλλιεργήσουν τη γη στα γρήγορα και να φύγουν. Για μεγάλες περιόδους ήταν εγκαταλελειμμένες. (Πρόκειται για μία κατάσταση αντίστροφη της σημερινής). Η εναλλαγή αυτή εμφανίζεται ήδη από τη μινωική εποχή[111].

Ειδικότερα, οι Σαρακηνοί, Άραβες από την Ισπανία, δραστήριοι έμποροι και πειρατές, επωφελούμενοι από την εξασθένηση του βυζαντινού ναυτικού, κυριαρχούν στη  Μεσόγειο και κατακτούν την Κρήτη, η οποία τελεί υπό αραβοκρατία από το 824 έως το 961. Πρωτεύουσα του νησιού γίνεται ο Χάνδαξ και οργανώνεται μια διοίκηση που εκδηλώνεται με εξισλαμισμούς, βαριά φορολογία, ληστροπειρατικές επιδρομές και εμπόριο αιχμαλώτων. Ο «εμίρης» και οι άλλοι αξιωματούχοι ζουν μια μεγαλόπρεπη ζωή στα ανά-κτορά τους, όπου συγκεντρώνονται όλα τα έσοδα του κράτους. Αλλά πάντα διατηρούνται εστίες αντίστασης στο νησί. Ολόκληρη η περιοχή των Σφακίων έχει ένα είδος αυτονομίας, που επιτρέπει την ανάπτυξη του εθιμικού δικαίου[112]. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι στη συνείδηση των Κρητικών σήμερα η λύρα αποδίδεται μάλλον στην όσμωση με τους Άραβες. Ειδικό-τερα, υποστηρίζεται η θέση ότι αυτό το παλιό ανατολίτικο μουσικό όργανο έφθασε στην Κρήτη μετά το 10^ο αιώνα, είτε μέσω των Αράβων, είτε από τους στρατιώτες του Νικηφόρου Φωκά[113].

Το πρόβλημα της πειρατείας εμφανίστηκε εκ νέου στο νησί γύρω στο 1204, εν μέρει λόγω της διάλυσης της βυζαντινής ναυτικής δύναμης εξαιτίας της Τέταρτης Σταυροφορίας. Γύρω στο 16^ο αιώνα οι μόνοι σχεδόν μόνιμοι οικισμοί στις ακτές του νησιού ήταν οι μεγάλες πόλεις, αν και αυτές ακόμη ήταν σε επισφαλή θέση, όπως το Ρέθυμνο που έπεσε στα χέρια πειρατών τα έτη 1538, 1567 και 1571. Η κατάσταση καλυτέρευσε μετά την κατάκτηση του νησιού από τους Τούρκους, κάτι που συγκράτησε τους μουσουλμάνους πειρατές. Οι κάτοικοι του νησιού επανήλθαν στις ακτές μόλις γύρω στο 1930, μετά από απομάκρυνση περίπου 400 χρόνων από αυτές[114].

Η πειρατεία επιχειρήθηκε να συνδεθεί και πάλι με το νησί το καλοκαίρι του 2011, όταν ο γιος του Λίβυου ηγέτη Μουαμάρ Καντάφι, σε συνέντευξή του προς ξένο ΜΜΕ, δήλωσε ότι αν ανατραπεί ο πατέρας του, θα επικρατή-σει πολιτική αστάθεια στη χώρα του, με αποτέλεσμα επιδρομές πειρατών που θα φθάνουν μέχρι την Κρήτη. Τελικά, ο Καντάφι λίγο μετά ανατράπηκε με την επανάσταση των αντικαθεστωτικών και τη βοήθεια των δυτικών δυνάμεων, ιδίως της Γαλλίας. Η Ελλάδα δεν έλαβε μέρος άμεσα στις πολε-μικές επιχειρήσεις, αλλά ευθυγραμμίστηκε πολιτικά με τους Δυτικούς και η Κρήτη έμελλε να γίνει όχι θύμα πειρατών από την ανοιχτή θάλασσα, αλλά χώρος υποδοχής και περίθαλψης Λίβυων αναξιοπαθούντων, από την περίοδο της επανάστασης. Σε κάθε περίπτωση, το 2014 η Λιβύη έπαυσε πλέον να θεωρείται ως ένα παράδειγμα χώρας με επιτυχή επέμβαση των δυτικών δυνάμεων, καθώς μαστίζεται από έντονη πολιτική αστάθεια, με επιμέρους στρατιωτικές ομάδες που δεν μπορούν να ελεγχθούν επαρκώς από το κεντρικό καθεστώς.  

 

1.2. Ευρύτερη ιστορική θεώρηση της πειρατείας.

Η έννοια της πειρατείας την εποχή των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και των Ρωμαίων, δεν συμπίπτει με τη σημερινή έννοια της πειρατείας[115]. Ο λόγος είναι ότι σήμερα ο πειρατής εξακολουθεί να παραμένει υπήκοος ενός κρά-τους, ενώ στην αρχαιότητα αποτελούσε μέρος μίας ξεχωριστής κοινότητας, με συνέπεια να θεωρείται ότι βρίσκεται σε πόλεμο με τα κράτη[116]. Ενδει-κτικό της διαχρονικότητας των όρων αυτού του παραδοσιακού φαινομένου είναι ότι «πολεμικό επίδομα» ονομάζεται επίσημα το επίδομα που λαμ-βάνουν οι ναυτικοί του ελληνικού εμπορικού ναυτικού για κάθε ημέρα κατά την οποία είναι εν πλω σε ζώνη υψηλού κινδύνου για πειρατική επίθεση στο πλοίο τους. Για τη Ρώμη, η πειρατεία δεν αποτελούσε εγκληματική πράξη, αλλά πράξη πολέμου, που παραβίαζε όμως τον κανόνα της πρότερης κήρυξης πολέμου.

Εξάλλου, όσον αφορά γενικότερα την πειρατεία, από το 16^ο  έως το 19^ο αιώνα διαμορφώθηκε ο κανόνας στο διεθνές δίκαιο ότι οι στασιαστές που επιχειρούσαν στη θάλασσα διώκονταν ως πειρατές. Κλασικό είναι το παρά-δειγμα των Ιρλανδών που πολεμούσαν στη θάλασσα υπέρ του εκδιωχθέντος βασιλιά Ιακώβου του 20ού και απαγχονίστηκαν, παρ’ ότι τα μέλη του ηττη-μένου στρατού ξηράς του Ιακώβου χαρακτηρίστηκαν ως αιχμάλωτοι πολέ-μου. Άλλες ανάλογες περιπτώσεις συνέβησαν στον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο, όπου αγγλικά και καναδικά δικαστήρια θεώρησαν τις επιθέσεις πλοίων των Νοτίων ως πειρατικές. Μία άλλη περίπτωση αφορά τις λεγό-μενες «μη αναγνωρισμένες κυβερνήσεις» (ή «μη αναγνωρισμένα κράτη»). Οι ναυτικές δραστηριότητες, δηλαδή επιθέσεις, ορισμένων μη ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, και ιδιαίτερα της Βορείου Αφρικής (Αλγερία, Μαρόκο) θεωρήθηκαν ως πράξεις πειρατείας από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις το 19^ο αιώνα, και ιδιαίτερα από τη Μ. Βρετανία, παρ’ ότι με όλες αυτές τις χώρες της Βορείου Αφρικής υπήρχαν κανονικές εμπορικές σχέσεις[117].

 

1.3. Η πειρατεία ως το έγκλημα των φτωχών.

Η πειρατεία είναι ένα κατά κανόνα ταξικά προσδιορισμένο αδίκημα, εκπορευόμενο από τη φτώχεια των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων. Το 2012 το δικαστήριο του Αμβούργου κατέγνωσε ποινές σε 10 Σομαλούς που απήγαγαν ένα γερμανικό φορτηγό, το «MS Taipan», τον Απρίλιο 2010, 900 χιλιόμετρα από την ακτή της Σομαλίας. Δυτικές ναυτικές δυνάμεις από ένα αντιπειρατικό σκάφος επιβιβάστηκαν στο φορτηγό πλοίο αφότου ο κυβερνή-της του εξέπεμψε σήμα SOS και συνέτριψαν τους Σομαλούς, οι οποίοι παραδόθηκαν στις γερμανικές αρχές μερικούς μήνες αργότερα.

Στη δίκη, πρώτη για το έγκλημα αυτό στη σύγχρονη ιστορία της Γερμα-νίας και μία από τις πλέον μακρές σε διάρκεια στη μεταπολεμική ιστορία της χώρας, ένας από τους κατηγορούμενους απάντησε στην ερώτηση σχετικά με τον τόπο γεννήσεώς του ως εξής: «Γεννήθηκα κάτω από ένα δένδρο». Το ίδιο όμως είχε συμβεί δύο αιώνες πριν και στο μετέπειτα αρχηγό της Ελληνικής Επαναστάσεως, το Θοδωρή Κολοκοτρώνη, ο οποίος γεννήθηκε κάτω από μία βελανιδιά και στα προεπαναστατικά χρόνια έδρασε με έγκριση του ρωσικού κράτους, ως κουρσάρος. Μετά από τις επιδρομές του από τη Ζά-κυνθο προς την Πελοπόννησο, στάλθηκε στην «Ευαγγελίστρια», ναυαρχίδα του μικρού καταδρομικού στόλου που είχαν οι Έλληνες υπό ρωσική σημαία. Η κουρσάρικη περιπέτειά του, μετέπειτα, στην Άσπρη Θάλασσα (Αιγαίο Πέλαγος, θάλασσα των αιγών σύμφωνα με την προαναφερθείσα αρχαιο-ελληνική ετυμολογία), θα απέβαινε σημαντική για την επαναστατική του δράση. Εξάλλου, η πειρατεία στις ελληνικές θάλασσες εμφάνισε έξαρση κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας. Σε αυτό συνέβαλε ο ανταγωνισμός των δυτικών δυνάμεων με την Ανατολή για τον έλεγχο των θαλάσσιων οδών που περνούσαν από το Αιγαίο.

Πρόσφατη επιστημονική έρευνα εικάζει ότι ο Χριστόφορος Κολόμβος μέχρι τα 20 του χρόνια ήταν μέλος του πληρώματος ενός πειρατικού πλοίου και όχι ενός άλλου πλοίου, με το οποίο ναυμάχησε το πειρατικό, και ότι στη συνέχεια ο Κολόμβος απέκρυψε αυτά τα προσωπικά του δεδομένα, ισχυριζό-μενος ότι ανήκε στο πλήρωμα του πλοίου που ενεπλάκη σε μάχη με το πειρατικό.

Στην έναρξη της προαναφερθείσας δίκης στη Γερμανία, οι συνήγοροι κατέθεσαν μία κοινή δήλωση στο δικαστήριο, κατά την οποία η πραγματική αιτία της πειρατείας στην περιοχή ήταν η πολιτική αναταραχή στη Σομαλία και η υπεραλίευση στα ύδατά της από δυτικά έθνη. Τελικά, το δικαστήριο καταδίκασε και τους 10 κατηγορούμενους για τις κατηγορίες της απαγωγής και της προσβολής της θαλάσσιας κυκλοφορίας, σε ποινές στερητικές της ελευθερίας από δύο έως και επτά έτη.

Όσον αφορά τα αίτια της σομαλικής πειρατείας, εκτός από την υπεραλί-ευση αναφέρεται και η υποδοχή πυρηνικών και λοιπών χημικών αποβλήτων κρατών του Πρώτου Κόσμου. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η Σομαλία ήταν ένας από τους «αγαπημένους» προορισμούς ξεφορτώματος τοξικών της ευρωπαϊκής (κατά ένα μέρος και της αμερικανικής) βιομη-χανίας. Συνεπώς, το πρόβλημα δεν είναι μόνον οικονομικό, αλλά και οικολογικό – υγειονομικό…  

 

1.4. Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και πειρατεία.

Η πειρατεία αποτελεί το αρχαιότερο διεθνές έγκλημα, το οποίο όμως είχε, στη διεθνή κοινή γνώμη, εξαφανιστεί στη σύγχρονη εποχή, όπως θεωρείται ότι συμβαίνει και με το έγκλημα της δουλείας[118]. Πειρατεία, δουλεία και θαλάσσιο διαμετακομιστικό εμπόριο δούλων συνδέθηκαν ιστορικά με πολύ στενούς δεσμούς. Για παράδειγμα, ο διάσημος Βρετανός πειρατής Μαυρο-γένης εφόρμησε με δύο πειρατικά σκάφη κατά του μεγάλου γαλλικού πλοίου La Concorde στην Καραϊβική, το οποίο μετέφερε σκλάβους. Ο Μαυρογένης απέκτησε πολύ εύκολα το μεγάλο πλοίο που επιθυμούσε, για να μπορεί να ληστεύει μεγαλύτερα εμπορικά πλοία από αυτά που έπληττε μέχρι τότε. Το «Queen Anne’s Revenge», όπως το μετονόμασε, μετατράπηκε σε ένα πλωτό φρούριο με 40 κανόνια και πλήρωμα 150 ανδρών[119]. Εξάλλου, η περιοχή των σημερινών Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων ήταν γνωστή ως «ακτή των πειρατών» και οι κάτοικοι επιδίδονταν στην πειρατεία και στο δουλεμπόριο.

Ως «δουλεία» χαρακτηρίζεται «η κατάσταση του ατύχου υποκειμένου εις τας περί δικαίου της ιδιοκτησίας αρχάς ή τινάς εξ αυτών», όπως ορίζεται στο άρ. 1 της Σύμβασης της Γενεύης του 1926 περί δουλείας, την οποία επι-κύρωσε η Ελλάδα με το Ν. 4473/1930. Σύμφωνα με το τροποποιητικό πρωτόκολλο της Ν. Υόρκης του 1953, που επικυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν.Δ. 2965/1954, η εμπορία δούλων περιλαμβάνει κάθε πράξη σύλληψης, απόκτησης, διάθεσης ατόμου, που σκοπεί την υπαγωγή του σε δουλεία, κάθε πράξη πρόσκτησης δούλου με σκοπό τη μεταπώληση ή ανταλλαγή του, κάθε πράξη παραχώρησης κεκτημένου δούλου, διάπραξης πώλησης ή ανταλλαγής και γενικά κάθε πράξη εμπορίας ή μεταφοράς δούλων. Η ιστορία των συμβάσεων, που αναφέρονται στην καταστολή του δουλεμπορίου, αρχίζει από το Συνέδριο της Βιέννης του 1815, οπότε καλούνταν τα συμβαλλόμενα κράτη να συνεργαστούν και να λάβουν δραστικά μέτρα για την περιστολή της. Η ισχύουσα Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας, του Montego Bay της Τζαμάικα, που υπογράφηκε το 1982 και  τέθηκε σε ισχύ στις 9 Νοεμβρίου 1994, προβλέπει το θέμα του δουλεμπορίου απαγορεύοντας τη μεταφορά δούλων με πλοία.

Είναι εύκολο να προσεγγίζεται η σκλαβιά ως πρόβλημα κάποιου άλλου αιώνα, ως κάτι που τερματίστηκε το 1833, όταν η βρετανική αυτοκρατορία κατάργησε διά νόμου τη δουλεία, ή 150 χρόνια πριν, όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Αβραάμ Λίνκολν υπέγραψε το διάταγμα για τη χειραφέτηση των μαύ-ρων. Ωστόσο, το πρόβλημα εξακολουθεί να υπάρχει στην πράξη, παρά τις καθιερωμένες νομικές απαγορεύσεις, σε σημείο που να υποστηρίζεται ότι υπάρχουν σήμερα περισσότεροι δούλοι από ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο χρονικό σημείο της ιστορίας, υπολογιζόμενοι περίπου σε 27.000.000. Η δουλεία παραμένει, κρυμμένη πίσω από ποικίλες ετικέτες, όπως εμπορία («trafficking») ανθρώπων, δουλεία για χρέη («debt bondage»), καταναγκα-στική εργασία («bonded labor»). Μάλιστα, εκτιμάται ότι αυτό το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας είναι πλέον οξύτερο, αφού η τιμή ενός σκλάβου στις μέρες μας είναι πολύ χαμηλότερη από τότε, με χαρακτηριστική περίπτωση την παιδική δουλεία και το δουλεμπόριο παιδιών στην Αϊτή[120].

Σύστοιχο με την πειρατεία είναι το εξαφανισμένο φαινόμενο του κουρσέ-ματος, στο οποίο επιδόθηκε και ο Κολοκοτρώνης, όπως έχει επισημανθεί. Ακόμη και ο Μαυρογένης μπήκε στην υπηρεσία της βασίλισσας της Αγγλίας με εντολή να λεηλατεί εμπορικά πλοία στις ακτές της Βόρειας Αμερικής αλλά αργότερα συνέχισε τις ληστρικές επιθέσεις για λογαριασμό του[121].  Η πρακτική του κουρσέματος καταργήθηκε μόλις το 1856, με τη Διακήρυξη των Παρισίων, αν και παρατηρείται ότι δεν είναι σαφές αν απαγορεύεται η χρήση των κουρσάρων σε περίπτωση πολέμου με ένα κράτος που δεν έχει επικυρώσει τη Διακήρυξη. Η σημαντική συμβολή των Ελλήνων ναυτικών στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας οφειλόταν στην πείρα που απέκτησαν από την πειρατεία και το λαθρεμπόριο στη Μεσόγειο. Κατά την Επανάσταση, οι ελληνικές κυβερνήσεις ανέχθηκαν την πειρατεία επειδή από αυτήν απεκό-μιζαν εισοδήματα από το φόρο ο οποίος επιβαλλόταν στη λεία. Με άλλα λόγια, δεν τους θεωρούσαν πειρατές αλλά  κουρσάρους.

Πειρατικές επιθέσεις είχαν συμβεί σε ευρεία κλίμακα πρόσφατα, για αρκετά χρόνια στην περιοχή των Στενών της Μάλακκας και τις γύρω περι-οχές (θάλασσα της Νότιας Κίνας), από τις οποίες διερχόταν μεγάλος αριθμός εμπορικών πλοίων κάθε χρόνο. Η διεθνής κοινότητα δεν αντέδρασε αποφα-σιστικά στο φαινόμενο στην περιοχή αυτή επειδή οι απώλειες ήταν σχετικά μικρές και οι πειρατικές επιθέσεις γίνονταν σε περιοχές μακριά από τα μεγάλα δυτικά κράτη και δεν αφορούσαν τα δικά τους εμπορικά πλοία. Δεν ήταν έτσι τα πράγματα όμως ανοιχτά της Σομαλίας. Αν και η πειρατεία παρεπιδημούσε τα τελευταία δέκα χρόνια, ήταν η έντονη κλιμάκωσή της μετά το 2008 που κινητοποίησε τη διεθνή κοινότητα.

Για την πειρατεία διαλαμβάνει η Σύμβαση της Γενεύης του 1958, για την ανοικτή θάλασσα, οι ρυθμίσεις της οποίας μεταφέρθηκαν σχεδόν αυτούσιες στην ισχύουσα, προαναφερθείσα  Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας, του 1982. Επισημαίνεται ότι μία σειρά από χώρες, όπως οι ΗΠΑ, η Ελβετία, το Ισραήλ και η Βενεζουέλα, οι οποίες δεν επικύρωσαν τη Σύμβαση του 1982, δεσμεύονται εμμέσως από τις διατάξεις της δεδομένου ότι είχαν επικυρώσει τη Σύμβαση της Γενεύης του 1958. Και όπως υπογραμμίζεται, οι ρυθμίσεις για την πειρατεία, είτε στο συμβατικό επίπεδο είτε εθιμικά, αποτελούν το ισχύον δίκαιο[122]. Η πειρατεία νοείται ως διεθνές έγκλημα μόνο εφόσον λαμβάνει χώρα στην ανοικτή θάλασσα ή στην τυχόν κηρυχθείσα Αποκλει-στική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), σύμφωνα με τη  Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας[123]. Αυτή ορίζει την ανοιχτή θάλασσα ως το τμήμα της θάλασσας το οποίο δεν περιλαμβάνεται στην ΑΟΖ, την αιγιαλίτιδα ζώνη και τα εσω-τερικά ύδατα ενός κράτους, ή στα αρχιπελαγικά ύδατα ενός αρχιπελαγικού κράτους. Από τον αρνητικής διατύπωσης ορισμό απορρέει το γεγονός ότι η επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης ενός κράτους, ως τα 12 ναυτικά μίλια, και η καθιέρωση της ΑΟΖ (έως 200 ναυτικά μίλια) στη Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας, η οποία δεσμεύει την Ελλάδα, επέδρασαν αρνητικά στην έκταση της ανοικτής θάλασσας. Μετά τρεις αιώνες πλήρους αποδοχής της, γεγονός στο οποίο είχε συμβάλει και η ανακάλυψη της Αμερικής χάρη στην ελευθερία των θαλασσών, η αρχή αυτής της ελευθερίας επανεξετάστηκε. Το ποινικό αδίκημα της πειρατείας κατά τη Σύμβαση Δικαίου της Θάλασσας θεωρείται έγκλημα του διεθνούς δικαίου (iure gentium) ενώ οι πειρατές θεωρούνται «εχθροί της ανθρωπότητας» (hostes humani generis).

Στην ανοιχτή θάλασσα κανένα κράτος δεν μπορεί να ασκήσει κυριαρχική εξουσία. Ωστόσο, η προαναφερθείσα Σύμβαση δίνει τη δυνατότητα σε πολε-μικά πλοία ή σε πλοία που ασκούν δημόσια εξουσία να ασκούν δικαιοδοσία ως εξαιρέσεις από την αρχή της δικαιοδοσίας του κράτους της σημαίας του εκάστοτε πλοίου. Αυτές είναι οι ακόλουθες:

α) Νηοψία. Πολεμικό πλοίο που συναντά στην ανοιχτή θάλασσα ξένο πλοίο, εκτός από τα πλοία που απολαύουν πλήρους ετεροδικίας (κατά βάση τα δημόσιας εξουσίας πλοία), δεν δικαιούται να το σταματήσει για έλεγχο εκτός αν υπάρχει βάσιμος λόγος υποψίας ότι το πλοίο επιδίδεται σε πειρα-τεία, σε δουλεμπόριο ή σε παράνομες εκπομπές, δεν έχει εθνικότητα ή αν και φέρει ξένη σημαία αρνείται να υψώσει τη σημαία του, αυτό έχει στην πραγματικότητα την ίδια εθνικότητα με το πολεμικό. Σε περίπτωση που οι υποψίες αποδειχθούν βάσιμες, το πειρατικό πλοίο μπορεί να κατασχεθεί ενώ οι επιβάτες του πειρατικού σκάφους συλλαμβάνονται και παραπέμπονται σε δίκη ενώπιον των δικαστικών αρχών του κράτους εκείνου, του οποίου τα πολεμικά πλοία συνέλαβαν τους πειρατές.

β) Η συνεχής καταδίωξη ξένου πλοίου. Συνεχής καταδίωξη ονομάζεται το δικαίωμα κάθε πολεμικού ή κρατικού πλοίου ή αεροσκάφους να καταδιώξει ξένο πλοίο για παραβίαση των νόμων και κανονισμών του παράκτιου κράτους μέσα στα εσωτερικά ύδατα, την αιγιαλίτιδα ζώνη, τη συνορεύουσα ζώνη, την ΑΟΖ ή την υφαλοκρηπίδα. Σύμφωνα με το άρ. 111 της Σύμβασης, η συνεχής καταδίωξη ξένου πλοίου μπορεί να γίνεται όταν οι αρμόδιες αρχές του παράκτιου Κράτους έχουν σοβαρούς λόγους να πιστεύουν ότι το πλοίο παραβίασε τους νόμους και τους κανονισμούς του κράτους αυτού. Μπορεί να αρχίσει όταν το ξένο πλοίο ή μια από τις λέμβους του βρίσκεται στα εσωτερικά ύδατα, αρχιπελαγικά ύδατα, στη χωρική θάλασσα ή στη συνορεύ-ουσα ζώνη του καταδιώκοντος Κράτους και μπορεί να συνεχιστεί και έξω από τη χωρική θάλασσα ή τη συνορεύουσα ζώνη μόνον αν η καταδίωξη αυτή δεν έχει διακοπεί. Δεν είναι απαραίτητο, κατά τη διάρκεια που το ξένο πλοίο βρίσκεται μέσα στη χωρική θάλασσα ή στη συνορεύουσα ζώνη και διατάσσεται να σταματήσει, το πλοίο που δίνει τη διαταγή να βρίσκεται επίσης μέσα στη χωρική θάλασσα ή στη συνορεύουσα ζώνη. Το δικαίωμα της συνεχούς καταδίωξης διατυπώθηκε για πρώτη φορά σε διμερή συμβα-τικά κείμενα μεταξύ των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου τη δεκαετία του 1930, τα οποία είχαν για αντικείμενο την πάταξη της ποτοαπαγόρευσης έξω από τα χωρικά ύδατα των ΗΠΑ που εκείνη την εποχή έφθαναν τα 3 ναυτικά μίλια.

γ) Πειρατεία. Σύμφωνα με το άρ. 101, πειρατεία συνιστούν οι ακόλουθες πράξεις: (α) κάθε παράνομη πράξη βίας ή κράτησης ή κάθε πράξη διαρπαγής που διαπράττεται για ιδιωτικούς σκοπούς από το πλήρωμα ή τους επιβάτες ιδιωτικού πλοίου ή αεροσκάφους και που κατευθύνεται (i) στην ανοικτή θάλασσα, εναντίον άλλου πλοίου ή αεροσκάφους ή εναντίον προσώπου ή περιουσιακών στοιχείων πάνω στο πλοίο ή το αεροσκάφος αυτό (ii) εναντίον πλοίου ή αεροσκάφους, προσώπων ή περιουσιακών στοιχείων, σε τόπο εκτός της δικαιοδοσίας οποιουδήποτε κράτους, (β) κάθε πράξη εκούσιας συμμε-τοχής στη λειτουργία ενός πλοίου ή αεροσκάφους εν γνώσει των γεγονότων που καθιστούν το πλοίο ή το αεροσκάφος αυτό πειρατικό, (γ) κάθε πράξη υποκίνησης ή σκόπιμης διευκόλυνσης πράξης που αναφέρεται στην παρά-γραφο (α) ή (β) αυτού του άρθρου.

Η Σύμβαση προβλέπει στο άρ. 107 ότι η κατάσχεση των πειρατικών πλοίων μπορεί να γίνει μόνο από πολεμικά πλοία ή στρατιωτικά αεροσκάφη, ή από άλλα πλοία ή αεροσκάφη με εμφανή διακριτικά στοιχεία ότι ανήκουν σε κρατική υπηρεσία και είναι εξουσιοδοτημένα για το σκοπό αυτό, συνεπώς καλύπτεται και η περίπτωση του Λιμενικού Σώματος. Έχει κριθεί από το ελληνικό Νομικό Συμβούλιο του Κράτους ότι είναι προφανές ότι η λήψη της απόφασης για καταστολή της πειρατείας αυτής από ελληνικά πολεμικά πλοία κλπ. προϋποθέτει τη συνεκτίμηση πλείστων όσων πραγμάτων που σχετίζονται με τη δυνατότητα, την αναγκαιότητα και την αποτελεσματικό-τητα της επεμβάσεως, μεταξύ των οποίων η δυνατότητα διαθέσεως επεμβα-τικού πλοίου τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τη γνώση των συνθηκών που επικρατούν στο πλοίο στο οποίο έγινε η πειρατεία κάθε συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τον ενδεχόμενο κίνδυνο της ζωής ή και της υγείας του πληρώματος από την επέμβαση ή μη επέμβαση, την ασφάλεια του πλοίου, το είδος, την ποσότητα και την ασφάλεια του φορτίου, τη βούληση και τα οικονομικά συμφέροντα του πλοιοκτήτη και τον κίνδυνο διαταράξεως των διεθνών σχέσεων της Ελλάδας[124]. Τα ζητήματα αυτά, παρεπόμενα και η λήψη απόφασης για την καταστολή της πειρατείας, δεν ανάγονται μόνο στη σφαίρα της αρμοδιότητας του Υπουργού Εθνικής Άμυνας, στον οποίο υπά-γονται τα πολεμικά πλοία ή του Υπουργού στον οποίο υπάγονται τα εξουσιο-δοτημένα πλοία, αλλά και των συναρμόδιων υπουργών Εξωτερικών, Ανά-πτυξης, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας (δηλαδή του σημερινού αυτοτε-λούς Υπουργείου Ναυτιλίας και Αιγαίου) και Προστασίας του Πολίτη. Κεντρικής σπουδαιότητας είναι η διάταξη του άρ. 100 της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, κατά την οποία όλα τα κράτη πρέπει να συνεργά-ζονται στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό για την καταστολή της πειρατείας στην ανοιχτή θάλασσα ή σε οποιοδήποτε άλλο μέρος που βρίσκεται έξω από τη δικαιοδοσία οποιουδήποτε κράτους. Η διάταξη αυτή έχει επικριθεί ως ατελής, με την αιτιολογία ότι προβλέπει στην ουσία δυνατότητα και όχι υποχρέωση των κρατών μερών της Σύμβασης.

Ως προς το ζήτημα της ποινικής δικαιοδοσίας, η πειρατεία είναι αδίκημα που διαπράττεται στην ανοιχτή θάλασσα. Κατά συνέπεια, πειρατής που έχει συλληφθεί εκεί αντιμετωπίζεται σύμφωνα με τη νομοθεσία του κράτους, στο οποίο ανήκει η σημαία αυτών που τον συλλαμβάνουν. Ωστόσο, στη Σύμβα-ση για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν προβλέπονται ποινές για την πειρατεία. Το κενό αυτό πρέπει να καλύπτεται από τις αρμόδιες δικαστικές αρχές των επιλαμβανόμενων κρατών, κατ’ εφαρμογή της θεμελιώδους ποινικής αρχής του νομοθετικού ορισμού των ποινών εγκλήματος (nullum crimen nulla poena sine lege). Σε περίπτωση που υπάρχει νομικό κενό, πράγμα που ισχύει για πολλές ευρωπαϊκές χώρες που δεν έχουν συμπεριλάβει το αδίκημα της πειρατείας στο εσωτερικό τους δίκαιο ως ένα ιδιώνυμο έγκλημα, οι επι-μέρους πράξεις πειρατείας αντιμετωπίζονται από το διαθέσιμο οπλοστάσιο της ποινικής νομοθεσίας, π.χ. περί ανθρωποκτονίας, ληστείας κλπ.

Στα χωρικά ύδατα ενός κράτους, η δικαιοδοσία για τους πειρατές δεν είναι οικουμενική, αλλά ανήκει αποκλειστικά στο παράκτιο κράτος. Πολε-μικό πλοίο κάθε κράτους μπορεί να καταδιώξει πειρατές σε διεθνή ύδατα, αλλά όχι μέσα στα ύδατα άλλου κράτους χωρίς τη συγκατάθεση του κράτους αυτού. Δεδομένου όμως του γεγονότος ότι στη Σομαλία, το οποίο διατέλεσε «μη κράτος» ή «αποτυχημένο κράτος» (“failed state”) κατά την ορολογία του Διεθνούς Δικαίου και ακόμη και σήμερα το κράτος αυτό δεν έχει ανακτήσει τον έλεγχο εδαφών του σε ορισμένη περιοχή, όπου είναι και οι ναυτικές βάσεις των Σομαλών πειρατών, τα Ηνωμένα Έθνη παραχώρησαν σε πολεμικά πλοία τρίτων χωρών κατ’ εξαίρεση το δικαίωμα σύλληψης των πειρατών στα ανοιχτά της Σομαλίας. Πρόβλημα αποτελεί και η απροθυμία των εμπλεκόμενων κρατών να προσαγάγουν τους συλληφθέντες στις δικα-στικές αρχές των χωρών τους, διότι η  μεταφορά των συλληφθέντων και η άσκηση ποινικών διώξεων είναι δαπανηρή και χρονοβόρα. Για αυτό και βρέθηκε η λύση της ανάθεσης της εκδίκασης στη δικαιοσύνη της Κένυας κατόπιν διμερών συμβάσεων αντί, για παράδειγμα, οι δίκες να γίνουν στις ΗΠΑ και στη Γερμανία. Η Κένυα ωστόσο έχει σταματήσει να δέχεται να δικάσει άλλους υπόπτους για πειρατεία από ξένες ναυτικές δυνάμεις, από τα τέλη του 2009, με την αιτιολογία ότι δεν έλαβε την υπεσχημένη σχετική βοήθεια[125]. 

 

1.5. Ευρωπαϊκή Ένωση και αντιπειρατεία.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε την υλοποίηση της στρατιωτικής επιχεί-ρησης «EUNAVFOR Somalia (Operation Atalanta)» η οποία αποτέλεσε μέρος της συνολικής δράσης της Ένωσης σχετικά με τη σταθεροποίηση της Σομαλίας[126]. Η ναυτική αυτή αποστολή υλοποιήθηκε στην κατεύθυνση υπο-στήριξης των αποφάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας, των Ηνωμένων Εθνών 1814 (2008), 1816 (2008), 1838 (2008), 1846 (2008) και 1851 (2008), με σκοπό την προστασία των πλοίων του Παγκόσμιου Προγράμματος Τρο-φίμων (τα οποία μεταφέρουν βοήθεια σε τρόφιμα προς τους πρόσφυγες, στη Σομαλία) καθώς και των ευάλωτων πλοίων, τα οποία πλέουν στα ανοικτά των ακτών της Σομαλίας, εστιάζοντας στην αποτροπή, πρόληψη και κατά-στολή της πειρατείας και των ένοπλων ληστειών, στην περιοχή. Η επιχεί-ρηση απέκτησε αρχική επιχειρησιακή ικανότητα στις 13 Δεκεμβρίου 2008 ενώ η διοίκηση της ναυτικής δύναμης ανατέθηκε σε Έλληνα αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού, με βαθμό Αρχιπλοιάρχου. Η Αταλάντα αποτελεί μία πρωτότυπη περίπτωση σύγχρονου συγκρητισμού, δηλαδή συμμαχίας διαφό-ρων δυνάμεων με κοινή προέλευση για έναν αγωνιστικό σκοπό όπως η άμυνα, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Αποτελεί την πρώτη ναυτι-κή επιχείρηση στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, η οποία υπάγεται στην Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ). Στην επιχείρηση αυτή, η οποία προφανώς είναι στρατιωτικού χαρακτήρα εγχείρημα αλλά με σημαντικό οικονομικό αντίκτυπο στη διεθνή οικονομία, συμμετείχε το Πολε-μικό Ναυτικό της Ελλάδας ανελλιπώς με προσωπικό και μέσα (φρεγάτα και οργανικό ελικόπτερο) από την έναρξη, το 2008 (αναλαμβάνοντας και τη Διοίκηση της Δύναμης, όπως επισημάνθηκε) μέχρι το 2012. Από τότε, λόγω της δεινής δημοσιονομικής κρίσης που διανύει η Ελλάδα, είχε αποσυρθεί το πλοίο με το ελικόπτερο και η Ελλάδα λάμβανε μέρος μόνο με επιτελείς στο Στρατηγείο και στον εν πλω Διοικητή. Ωστόσο, πλέον η χώρα έχει πλήρως επανακάμψει σε αυτόν τον καινοφανή «Αντιπειρατικό Ευρωστόλο» δεδο-μένου ότι στις 13.02.2014 απέπλευσε από το Ναύσταθμο Σαλαμίνας η φρεγάτα ΨΑΡΑ προκειμένου να ενταχθεί για το επόμενο τρίμηνο σε αυτόν ενώ είχε παλαιότερα πρωταγωνιστήσει στην ίδια επιχείρηση.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο είχε, από το Σεπτέμβριο 2008, συστήσει έναν Πυρήνα Συντονισμού, στις Βρυξέλλες, για την υποστήριξη των επιχειρή-σεων επιτήρησης και προστασίας. Η δράση της δομής αυτής έχει μεταφερθεί στην «EUNAVFOR». Ο κύριος σκοπός αφορούσε την υποστήριξη της δράσης των κρατών μελών της Ένωσης τα οποία αναπτύσσουν στρατιωτικές δυνάμεις (και άλλους πόρους), στο θέατρο των επιχειρήσεων, με στόχο την αύξηση της διαθεσιμότητας και την επιχειρησιακή τους εμπλοκή. Διευκό-λυνε επίσης την παροχή υποστήριξης προς τα συνοδευτικά των ανθρωπι-στικών νηοπομπών του Παγκόσμιου Προγράμματος Τροφίμων. Τα πλοία αυτά μεταφέρουν το 80% της συνολικής βοήθειας, μέσω θάλασσας, στη Σομαλία. Προβλέπεται συνεργασία με τα Ηνωμένα Έθνη, το Διεθνή Ναυτι-λιακό Οργανισμό και τις οργανώσεις των πλοιοκτητών.

Στις 24 Δεκεμβρίου 2008 πραγματοποιήθηκε η μετάβαση, από τη στρα-τιωτική επιχείρηση καταπολέμησης της πειρατείας του NATO «Operation Allied Provider» στην προαναφερθείσα επιχείρηση Αταλάντα. Η αρχική λοιπόν επιχείρηση είχε λάβει χώρα από τις 24 Οκτωβρίου 2008, σε απάν-τηση αιτήματος των Ηνωμένων Εθνών, ως μία προσωρινή δύναμη, με στόχο να προσφέρει υποστήριξη στο Παγκόσμιο Πρόγραμμα Τροφίμων και να ενισχύσει τις προσπάθειες αντιμετώπισης της πειρατείας στην περιοχή. Στο χρονικό αυτό διάστημα, πολεμικά πλοία του διεθνούς οργανισμού διασφά-λισαν την ασφαλή μεταφορά 30.000 τόνων τροφίμων στη Σομαλία, διέκοψαν αρκετές επιθέσεις των πειρατών κατά εμπορικών πλοίων και απέτρεψαν πάρα πολλές. Είναι αξιοσημείωτο ότι εξουσιοδοτήθηκε η Standing NATO Maritime Group 2 (SNMG2), η οποία αποτελεί μία πολυεθνική, ενοποιημένη ναυτική δύναμη που περιλαμβάνει πλοία από διαφορετικά κράτη μέλη της Συμμαχίας: Γερμανία, Ιταλία, Τουρκία, Η.Β., ΗΠΑ και Ελλάδα. Τρία από τα επτά πλοία που έχουν διατεθεί ενεπλάκησαν στην επιχείρηση, μεταξύ των οποίων και το ελληνικό, η φρεγάτα Θεμιστοκλής. Αυτή υπήρξε η πρώτη φορά που μία ναυτική δύναμη, με σημαία του NATO, αναπτύχθηκε στον Κόλπο του Άντεν.

Από το 2008 το Συμβούλιο Ασφαλείας προχώρησε στην υιοθέτηση ομό-φωνων ψηφισμάτων για την αντιμετώπιση της πειρατείας στη Σομαλία. Ανατέθηκε στη διεθνή ναυτική δύναμη Αταλάντα, που επιχειρεί στην ευρύτερη περιοχή, η δικαιοδοσία για τη σύλληψη των πειρατών και εντός των χωρικών υδάτων της Σομαλίας. Επίσης, το ψήφισμα 1851 της 16^ης Δεκεμβρίου 2008 παρέχει το δικαίωμα στις διεθνείς ναυτικές και άλλες δυνάμεις να προχωρήσουν και σε ενέργειες κατά των πειρατών στο σομα-λικό χώρο, και για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με τα ψηφί-σματα 1816 και 1846, οι ξένες ναυτικές δυνάμεις δρουν σε συνεργασία με την κυβέρνηση της Σομαλίας. Η Μεταβατική Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση της Σομαλίας εξουσιοδότησε σχετικά το Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, με επιστο-λή που του απέστειλε. Οι αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας που επιτρέ-πουν χερσαίες επιχειρήσεις στη Σομαλία προβλέπουν ταυτόχρονα ότι θα πρέπει να γίνονται σεβαστές οι αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Βασική αρχή αυτού του κλάδου είναι ότι δεν μπορεί να γίνει στόχος των στρατιωτικών επιχειρήσεων ο άμαχος πληθυσμός, εκτός αν πρόκειται για περιπτώσεις στις οποίες οι άμαχοι λαμβάνουν απευθείας μέρος στις εχθρο-πραξίες. Όμως, οι πειρατές δεν είναι στρατιώτες, είναι άμαχος πληθυσμός. Επομένως, στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον αυτών των ιδιωτών είναι πιθανό να προκαλέσουν το θάνατο ή τραυματισμό πολλών από αυτούς ενώ δεν αποκλείεται να υπάρξουν αντίστοιχες επιπτώσεις και στον υπόλοιπο πληθυσμό της Σομαλίας που δεν είναι πειρατές (παράπλευρες απώλειες – εγκλήματα πολέμου της δικαιοδοσίας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου).

Η «Εντολή» («Mandate») της επιχείρησης Αταλάντα περιλάμβανε τα ακόλουθα στοιχεία: - επιτήρηση των περιοχών, στα ανοικτά των ακτών της Σομαλίας, συμπεριλαμβανομένων και των εθνικών χωρικών υδάτων, όπου υφίσταται κίνδυνος για τη ναυτιλία και ειδικότερα για τις προκαθορισμένες οδούς της ναυσιπλοΐας, - παροχή προστασίας σε εμπορικά πλοία, τα οποία πλέουν στην περιοχή και - λήψη αναγκαίων μέτρων, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης ένοπλης βίας, με στόχο την αποτροπή, πρόληψη και επέμβαση, έτσι ώστε να τερματιστούν οι πράξεις πειρατείας και ένοπλης ληστείας στην περιοχή.

Η επιχείρηση αυτή υπάγεται στο πλαίσιο μίας παγκόσμιας προσέγγισης της Ένωσης για την κρίση στη Σομαλία. Από καιρό, η Ένωση διατηρεί σχέσεις με τη Σομαλία, σε επίπεδο πολιτικό, διπλωματικό, ανθρωπιστικό και ασφάλειας, αναδεικνύοντας τη δέσμευσή της για σταθεροποίηση της χώρας ενώ αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο δωρητή. Υποστηρίζει την ειρηνευτική διαδικασία Djibouti και έχει ενεργό ρόλο στο πλαίσιο της Διεθνούς Ομάδας Επαφής για τη Σομαλία. Τα πλοία της επιχείρησης Αταλάντα, μετά και από σχετική απόφαση των Ηνωμένων Εθνών, μπορούσαν να ανοίξουν πυρ κατά επιχειρούντων πειρατών αλλά και κατά των πλωτών μέσων που αυτοί χρη-σιμοποιούν στις επιχειρήσεις τους. Η δύναμη των πλοίων ασκούσε συνοδευ-τικά καθήκοντα για πλοία που διαπλέουν την περιοχή, πέρα από τα εμπορικά πλοία που μετέφεραν την επισιτιστική βοήθεια στη Σομαλία. Ναυτιλιακοί οργανισμοί παρακολουθούν τα δρώμενα στην περιοχή ενώ είχαν συστήσει σε ναυτιλιακές εταιρείες – μέλη τους να ακολουθούν ρότες σε απόσταση μεγαλύτερη των 450 ναυτικών μιλίων από τις ακτές, καθώς τα τελευταία περιστατικά εκδηλώθηκαν εντός της συγκεκριμένης εμβέλειας. Τα περιστα-τικά που είχαν σημειωθεί ανοικτά των ακτών είχαν οξύνει τον προβλημα-τισμό των ειδικών σχετικά με το εύρος των δυνατοτήτων των επιχειρούντων τις πειρατικές επιδρομές. Προβληματισμό προκαλεί και το γεγονός ότι, υπό κανονικές συνθήκες, στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν πλοία – πλατφόρμες από όπου και εξαπολύονταν οι πειρατικές επιχειρήσεις. Σε περιβάλλον πάντως διεθνούς οικονομικής κρίσης οι εκτροπές από τις αρχικές ρότες των πλοίων που διαπλέουν τον Κόλπο επιβαρύνουν τα μεταφορικά κόστη. Αξιοσημείωτη είναι και η συμπεριφορά των αντασφαλιστικών οργανισμών που δεν έχουν αναβαθμίσει την ευρύτερη θαλάσσια ζώνη σε εμπόλεμη, αν και οι ναυτεργατικές ενώσεις έχουν ζητήσει κάτι τέτοιο.

 

1.6. Ο Διεθνής Κώδικας Ασφάλειας Πλοίων

και Λιμενικών Εγκαταστάσεων και η πειρατεία

Το Δεκέμβριο 2002 η διεθνής σύμβαση για την ασφάλεια της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα (SOLAS 1974/1978) τροποποιήθηκε με σκοπό να τεθούν μέτρα προκειμένου να ενταθεί η ναυτική ασφάλεια. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα νέο κεφάλαιο  που αφορά αποκλειστικά σε θέματα ναυτικής ασφάλειας και κατά συνέπεια υποχρεώνει τα πλοία να συμμορφώνονται με το Διεθνή Κώδικα  Ασφάλειας Πλοίων και Λιμενικών Εγκαταστάσεων («International Ship and Port Facility Security Code, ISPS»). Οι κανονισμοί του Κεφαλαίου XI-2 και ο Κώδικας ISPS καθορίζουν μέτρα και διαδικασίες που πρέπει να υιοθετηθούν από το κράτος του λιμένα και το κράτος της σημαίας, με σκοπό την προστασία φυσικών προσώπων, πλοίων, φορτίων και λιμένων από τρομοκρατικές επιθέσεις. Το εμπορικό πλοίο απαιτείται να είναι εφοδια-σμένο με ένα Σχέδιο Ασφάλειας Πλοίου, που να έχει εγκριθεί από την αρχή της σημαίας, να φέρει το Διεθνές Πιστοποιητικό Ασφάλειας Πλοίου, να εγκαταστήσει ένα Αυτόματο Σύστημα Προσδιορισμού και να διαθέτει Σύστημα Συναγερμού Ασφάλειας Πλοίου («Ship Security Alert System (SSAS)») και να έχει μόνιμα χαραγμένο τον αριθμό αναγνωρίσεως του πλοίου εσωτερικά και εξωτερικά. Μία μορφή τρομοκρατίας θεωρείται ότι αποτελούν οι επιθέσεις πειρατείας. Η βασική διάκριση που διαφοροποιεί την πειρατεία από την τρομοκρατία είναι ότι μία πράξη τρομοκρατίας πραγματο-ποιείται για λόγους πολιτικούς ενώ η πράξη πειρατείας έχει στόχο τη λήψη χρημάτων ή τη δέσμευση εξαρτημάτων του πλοίου[127].

Αμφισβητείται η χρησιμότητα του τεχνολογικού συστήματος SSAS, σκοπός του οποίου είναι να εκκινήσει εκπομπή του συναγερμού έως ότου απενεργοποιηθεί, χωρίς όμως να δώσει ηχητικό σήμα ή άλλη ένδειξη της ενεργοποίησής του σε πιθανούς εισβολείς στο πλοίο. Στα πλοία είναι διαθέ-σιμα δορυφορικά τηλέφωνα τα οποία παρέχουν δυνατότητα επικοινωνίας ακόμη και με τα πλέον απομακρυσμένα μέρη. Το πρώτο πράγμα που επιβάλ-λεται σε περίπτωση πειρατείας στα ανοιχτά της Σομαλίας είναι η ενημέρωση μέσω τηλεφώνου για πιθανή απειλή των κέντρων λήψης τέτοιων μηνυμάτων στην περιοχή. Επιπλέον, είναι κοινό μυστικό στον Πειραιά ότι συνήθως οι εταιρείες πληροφορούνται ότι τα πλοία τους έπεσαν θύματα πειρατείας από τους ίδιους τους πειρατές ή τις ναυτικές δυνάμεις που κατέλαβαν το πλοίο μετά μία επιτυχή επιχείρηση. Μία θαυμάσια κατά τα άλλα υπηρεσία, που παρέχεται με τη λειτουργία του συστήματος αυτού, είναι εκείνη που παρέχεται με κόστος και ενεργοποιεί αυτόματα όλες τις ναυτικές ή άλλες δυνάμεις ασφαλείας στην περιοχή. Ωστόσο, το κενό παραμένει στη λήψη ουσιαστικών πληροφοριών (τι είδους απειλή, πότε, πόσοι, πώς, κατάσταση επί του πλοίου κλπ.), το οποίο απαιτεί πάντα επικοινωνία με το πλοίο. Η λειτουργία του συστήματος δεν έχει σώσει  κανένα πλοίο ενώ είναι τεράστια τα ποσά που έχουν δαπανηθεί σε κάθε σκάφος για την αγορά, εγκατάσταση, πιστοποίηση, έλεγχο και γενικότερα τη λειτουργία του συστήματος. Για αυτό, στο πλαίσιο αναθεώρησης του Διεθνούς Κώδικα Ασφάλειας Πλοίων και Λιμενικών Εγκαταστάσεων προτείνεται η κατάργησή του[128]. Ωστόσο, η άποψη είναι επιδεκτική κριτικής καθώς το σύστημα αυτό παραμένει σε χρήση και είναι λειτουργικό, ιδίως εφόσον υιοθετείται η «παθητική» στρα-τηγική της απόσυρσης των επιβαινόντων σε ένα είδος κρησφύγετου μέσα στο πλοίο και αφού πρώτα έχει απενεργοποιηθεί ο μηχανισμός της διακυβέρ-νησής του. Άλλωστε, υποστηρίζεται η άποψη ότι ακόμη και η χρήση του νεωτερισμού των ενόπλων φρουρών στα εμπορικά πλοία θα μπορούσε να αποβεί επικίνδυνη για τα πλοία διότι μία ενεργητική στρατηγική προστασίας, με χρήση βίας από τους φρουρούς κατά των πειρατών, θα αύξανε τον κίνδυνο δολιοφθοράς από την πλευρά των πειρατών, με σημαντικές συνέπειες όχι μόνο για την ασφάλεια των επιβαινόντων στο πλοίο και του ίδιου του πλοίου με το φορτίο του αλλά και για το περιβάλλον. 

 

1.7.  Ελληνικό δίκαιο της Πειρατείας.

Ως προς την ποινική δικαιοδοσία και καταστολή της πειρατείας που τελέστηκε εκτός Ελλάδας, κατά το άρ. 8 στοιχείο στ’ Π.Κ., σε συνδυασμό με το άρ. 9 Π.Κ., εφαρμόζονται οι ελληνικοί ποινικοί νόμοι, σε Έλληνες και αλλοδαπούς ανεξάρτητα από τους νόμους του τόπου της τέλεσης, έστω και αν ασκήθηκε ποινική δίωξη ή επιβλήθηκε ή και εκτίθηκε ποινή στην αλλο-δαπή (αρχή της οικουμενικής δικαιοσύνης). Σύμφωνα με μία άποψη, αυτή η διάταξη δημιουργεί ορισμένα ερμηνευτικά προβλήματα επειδή οικουμενική δικαιοδοσία μπορεί να ασκηθεί μόνο για την πειρατεία ως διεθνές έγκλημα, και όχι για την πειρατεία σύμφωνα με τους ελληνικούς ποινικούς νόμους[129]. Γενικότερα, η πρόβλεψη ότι οι ελληνικοί ποινικοί νόμοι εφαρμόζονται και στην αιγιαλίτιδα ζώνη ενός τρίτου κράτους ορθά θεωρείται ότι έρχεται σε αντίθεση με το διεθνές δίκαιο, με την έννοια ότι μία πράξη πειρατείας στην αιγιαλίτιδα ζώνη ενός κράτους δεν συνιστά «πειρατεία» κατά το διεθνές δίκαιο[130].

Κατά το άρ. 215 παρ. 1-2 του Κώδικα Δημοσίου Ναυτικού Δικαίου (Ν.Δ. 187/1973), πειρατεία τελεί καθένας που επιβαίνει σε πλοίο και με σωματική βία ή απειλή τέτοιας κατά προσώπων, ενεργεί πράξεις διαρπαγής σε άλλο πλοίο στην ανοιχτή θάλασσα με σκοπό ιδιοποιήσεως των έτσι διαρπαζό-μενων πραγμάτων. Πειρατικό θεωρείται κάθε πλοίο το οποίο ακριβώς προορίζεται από τους κυβερνώντες αυτό προς ενέργεια των αναφερόμενων πιο πάνω πράξεων ή χρησιμοποιήθηκε προς τούτο και εξακολουθεί να κυβερνάται από τους πειρατές. Η παρ. 3 του ίδιου άρθρου προβλέπει ότι με την ποινή της καθείρξεως τιμωρούνται οι πράξεις πειρατείας, με την ίδια ποινή τιμωρούνται επίσης τόσο ο πλοίαρχος όσο και οι αξιωματικοί που κυβερνούν το πειρατικό πλοίο, με την ποινή της καθείρξεως μέχρι 10 ετών τιμωρούνται τα μέλη του πληρώματος πειρατικού πλοίου τα οποία διατελούν σε γνώση του προορισμού τους. Τα κακουργήματα της πειρατείας δεν κρίνονται από τους κατά τεκμήριο επιεικείς ενόρκους των Μεικτών Ορκω-τών Δικαστηρίων (και σε δεύτερο βαθμό των Μεικτών Ορκωτών Εφετείων) αλλά από θεσμικά εξαμβλώματα που κατά τεκμήριο είναι αυστηρά, δηλαδή από το Τριμελές Εφετείο Κακουργημάτων σε πρώτο βαθμό και από το Πενταμελές Εφετείο σε δεύτερο. Η πειρατεία αναμένεται σύντομα να προ-καλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην Ελλάδα λόγω του γεγονότος ότι για πρώτη φορά θα γίνει δίκη πειρατείας. Ειδικότερα, στις αρχές του 2013 άρχισε η εφαρμογή του μέτρου της προσωρινής κράτησης, στη χώρα, ενός Σομαλού, κατηγορούμενου για πειρατεία. Ο λόγος ο οποίος ακόμη δεν έχει οδηγηθεί στο ακροατήριο είναι ότι είναι πρακτικά δύσκολη και χρονοβόρος η συγκέντρωση και αποστολή των αποδεικτικών στοιχείων από το εξωτερικό στην ελληνική δικαιοσύνη.

Εξάλλου, πράξεις που χαρακτηρίζονται ως πειρατικές, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, αλλά τελούνται στην αιγιαλίτιδα ζώνη κάποιου κράτους και όχι στην ανοιχτή θάλασσα, διώκονται και τιμωρούνται αποκλειστικά σύμ-φωνα με το εσωτερικό δίκαιο του κράτους αυτού, ως πειρατικές, εφόσον υπάρχει διάταξη περί πειρατείας στο ποινικό του δίκαιο ή ενδεχομένως, αν δεν υφίσταται τέτοια ειδική διάταξη, ως κάποιο άλλο προβλεπόμενο αδίκη-μα[131]. Παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης αποτελεί ο  Ποινικός Κώδικας της Κένυας ο οποίος πριν την τροποποίησή το 2009 όριζε ότι «κάθε πρόσωπο που, στα χωρικά ύδατα ή στην ανοικτή θάλασσα διαπράττει οποια-δήποτε πράξη πειρατείας κατά το διεθνές δίκαιο είναι ένοχος του αδικήματος της πειρατείας»[132]. Η δεύτερη περίπτωση είναι αυτή της ελληνικής έννομης τάξης εφόσον η ελληνική νομοθεσία κολάζει μόνον την πειρατεία ως έγκλη-μα του διεθνούς δικαίου, δηλαδή διαπραττόμενο στην ανοιχτή θάλασσα. Προφανώς θεωρείται ότι η πειρατεία δεν είναι κάτι ιδιαίτερα πιθανό να συμβεί στον εθνικό θαλάσσιο χώρο για να προβλεφθεί ως ένα ιδιώνυμο έγκλημα και συνεπώς έχει έναν αμιγώς διεθνή χαρακτήρα, εξωτερικής απειλής για την ασφάλεια. Αυτή η θεώρηση υπενθυμίζει την προαναφερ-θείσα αρχαία προσέγγιση των πειρατών ως μίας διακριτής κοινότητας με την οποία βρίσκονταν σε πόλεμο τα κράτη. 

 

1.8. Η ρύθμιση του αντιπειρατικού επαγγέλματος.

Την 1^η Φεβρουαρίου 1999 οι θαλάσσιες επικοινωνίες έπαυσαν να βασί-ζονται στο σχεδόν αιωνόβιο Κώδικα Μορς. Η νέα τεχνολογία με δορυφορικά συστήματα επέβαλε, στη διεθνή συνδιάσκεψη για την ασφάλεια στη θάλασ-σα, το τέλος της ειδικότητας του ασυρματιστή (ραδιοτηλεγραφητή Α΄ και Β΄ τάξεως). Από τότε οι αξιωματικοί γέφυρας επιφορτίστηκαν με τα καθήκοντα τηρήσεως ISM για την ασφαλή διαχείριση του πλοίου και οι τελευταίοι ασυρματιστές βρέθηκαν μπροστά σε μία αιφνιδιαστική αλλαγή, που τους εξωθούσε στην εθελούσια έξοδο[133].

Λίγο μετά άρχισε να θεσμοθετείται σε διεθνή κλίμακα ένα νέο επάγγελμα συναφές με την εμπορική ναυτιλία, αυτό του φρουρού των πλοίων για την προστασία από την πειρατική εγκληματικότητα. Στην ελληνική έννομη τάξη, επιτράπηκε με το Ν. 4058/2012, η παροχή υπηρεσιών ασφαλείας από ένοπλους ιδιώτες φρουρούς σε υπό ελληνική σημαία εμπορικό πλοίο που δεν εκτελεί πλόες θαλάσσιων ενδομεταφορών και διαπλέει θαλάσσιες περιοχές εκτεθειμένες σε κίνδυνο πειρατείας, για την προστασία των επιβαινόντων, του πλοίου και του φορτίου. Αυτή η καινοτομία τελεί υπό τoν έλεγχο του κράτους, με τη μορφή προηγούμενης διοικητικής άδειας που εκδίδεται από τον Αρχηγό του Λιμενικού Σώματος – Ελληνικής Ακτοφυλακής. Κατά τη σχετική κανονιστική κοινή υπουργική απόφαση 641.36-2/12, ως περιοχές υψηλού κινδύνου λογίζονται οι θαλάσσιες περιοχές που χαρακτηρίζονται ως τέτοιες στις εκάστοτε ισχύουσες Βέλτιστες Πρακτικές Διαχείρισης καθώς και αυτές που χαρακτηρίζονται ανάλογα από το Διεθνή Ναυτιλιακό Οργα-νισμό και ειδικότερα οι θαλάσσιες περιοχές μεταξύ της Ερυθράς Θάλασσας, του κόλπου του Άντεν έως τα στενά του Ορμούζ και ο Ινδικός Ωκεανός στο βόρειο τμήμα του, περιλαμβανομένου του Αραβικού Κόλπου και του Καναλιού της Μοζαμβίκης, ή όπως αυτές εκάστοτε ορίζονται από τα ως άνω κείμενα και οργανισμούς.

Είναι αξιοπρόσεκτο ότι σε αυτό το πρόσφατο κείμενο, εξοπλισμένο με ορθά ανοικτής διατύπωσης ρύθμιση, δεν γίνεται μνεία της θαλάσσιας περι-οχής της Νιγηρίας, η οποία ωστόσο σήμερα μαστίζεται από τις πειρατικές επιδρομές, ίσως σε έκταση μεγαλύτερη και από εκείνη στη θαλάσσια περιοχή της Σομαλίας. Πράγματι, σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Ναυτι-λιακού Γραφείου κατά της Πειρατείας (IMB), οι επιθέσεις στη Σομαλία έχουν περιοριστεί αλλά έχουν αυξηθεί στον κόλπο της Γουινέας. Μάλιστα, τα φορτηγά πλοία εξωθούνται να βρίσκονται σε διαρκή περιστροφική κίνη-ση («drifting») για την αυτοπροστασία τους, αντί να παραμένουν ακίνητα, στα ανοιχτά της νιγηριανής πετρελαιοπηγής, την οποία είναι προγραμματι-σμένο να προσεγγίσουν για φόρτωση. Ενώ η τακτική των πειρατών στη Σομαλία είναι να καταλαμβάνουν και να κατέχουν το επίμαχο πλοίο με το πλήρωμα χωρίς να νοιάζονται οι πειρατές σε πόσο καιρό θα πάρουν τα επιδιωκόμενα λύτρα, στη Νιγηρία η κατάληψη στο πλοίο σχετίζεται περισ-σότερο με το γεγονός της αρπαγής χρημάτων από το ταμείο του πλοίου αλλά και όποιων πολύτιμων αντικειμένων βρίσκονται σε αυτό.

Τέλος, με τον προαναφερθέντα Ν. 4058/2012, προβλέπεται επίσης ότι στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη συνιστάται Εθνικό Συντονιστικό Κέντρο Επιτήρησης και Ελέγχου των Συνόρων, με έδρα το κτίριο του Αρχηγείου του Λιμενικού Σώματος – Ελληνικής Ακτο-φυλακής, στον Πειραιά.

Το μέτρο της φύλαξης έχει αποδώσει, αν και αναφέρεται περιστατικό, το 2012, απόπειρας πειρατείας στα ανοιχτά της Σομαλίας κατά του ελληνικού δεξαμενόπλοιου «Great Lady» με 4 άοπλους φρουρούς. Το εγχείρημα απέτυχε χωρίς χρήση αμυντικών μέσων,  επειδή ήταν υπερβολικά κοντές οι κλίμακες των πειρατών για την εφόρμηση στο πλοίο και ενώ οι πειρατές γνώριζαν ότι το πλοίο προστατευόταν από φρουρούς. Εκτιμάται ότι στην πρόσφατη σημαντική ελάττωση του αριθμού των επιθέσεων σε ποντοπόρα πλοία συνέβαλλαν δύο παράγοντες φύλαξης, η παρουσία φυλάκων, ιδίως ενόπλων, στα εμπορικά πλοία και η κινητοποίηση του στόλου της Ευρω-παϊκής Ένωσης. Προκύπτει λοιπόν ένας ιδιότυπος συγκρητισμός δημόσιου και ιδιωτικού καθώς δεν έχει λάβει χώρα μόνο ο προαναφερθείς συγκρη-τισμός της επιχείρησης Αταλάντα, που περιλαμβάνει δυνάμεις Πολεμικού Ναυτικού διαφόρων κρατών, αλλά και η διασφάλιση της ασφάλειας των εμπορικών πλοίων σε ιδιώτες φρουρούς.

Παρόμοιες με τις ελληνικές νομοθετικές εξελίξεις είναι και αυτές στην κυπριακή έννομη τάξη. Ειδικότερα, με το άρ. 12 του Ν. 4339, της 15.6.2012, ο οποίος επιγράφεται «Ο περί προστασίας Κυπριακών Πλοίων από Πράξεις Πειρατείας και άλλες Παράνομες Πράξεις Νόμος», ο έχων την εκμετάλ-λευση κυπριακού πλοίου δύναται να αναθέσει σε ιδιωτική εταιρεία προστα-σίας πλοίων με γραπτή σύμβαση την υλοποίηση ορισμένων από τα μέτρα που αναφέρονται  στα εδάφια (1) και (2) του άρθρου 4 του νόμου αυτού ή ορισμένων ή όλων από τα πρόσθετα μέτρα που αναφέρονται στο εδάφιο (3) του άρθρου 4 του νόμου. Η χρήση όπλων από την ιδιωτική εταιρεία προ-στασίας πλοίων συνιστά επιπλέον μέτρο που αποφασίζεται από τον έχοντα την εκμετάλλευση του πλοίου στα πλαίσια των διατάξεων του εδαφίου (3) του άρθρου 4 του νόμου. Ο έχων την εκμετάλλευση του πλοίου δύναται να επιτρέπει, για την ασφάλεια του πλοίου, τη χρήση, από την ιδιωτική εταιρεία προστασίας πλοίων ή από το προσωπικό του πλοίου, ειδικού εξοπλισμού ασφαλείας.

  

1.9. Σταθερές για την πειρατεία.

Η ανάδυση του φαινομένου της πειρατείας τα τελευταία είκοσι έτη, ιδίως την τρέχουσα εξαετία, οδηγεί στη σταδιακή δημιουργία ενός ιδιαίτερου νέου κλάδου, του Δικαίου Αντιμετώπισης της Πειρατείας, τουλάχιστον σε κράτη με ναυτική παράδοση και συμφέροντα στον Κέρας της Αφρικής, όπως είναι και η Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτού του κλάδου του Ναυτικού Δικαίου, προκύπτουν κυρίως οι εξής σταθερές, όσον αφορά την προσέγγιση της πειρατείας σε βάθος χρόνου:

- Η πειρατεία στην αρχαιότητα δεν είχε πάντοτε την ηθική απαξία που έχει στα νεότερα χρόνια, στα οποία σαφώς αποτελεί παραδοσιακά έγκλημα μη κρατικής προέλευσης.

- Από το 16^ο έως το 19^ο αιώνα διαμορφώθηκε και ένας κανόνας του διεθνούς δικαίου για την πειρατεία, βάσει του οποίου οι επαναστάτες, ή ακριβέστερα οι στασιαστές («rebels»), που επιχειρούσαν στις θάλασσες διώκονταν ως πειρατές.

- Σε αντιδιαστολή με τον ξεκάθαρα εγκληματικό και ιδιωτικό (και δη μη βασισμένο σε πολιτική εντολή κράτους) χαρακτήρα της πειρατείας, το κούρ-σεμα ήταν μία αμφιλεγόμενη πρακτική (νόμιμη για το κράτος που παρείχε την πολιτική κάλυψη για την εκδήλωσή της, παράνομη για το κράτος του οποίου τα πλοία και οι υπήκοοι την υφίσταντο), μέχρι την κατάργηση και την εγκατάλειψη του κουρσέματος ενώ το δυναμικό των κουρσάρων μπορεί κατά κάποιο τρόπο να παραβληθεί με τη σύγχρονη υπηρεσία του στρατιω-τικά συντεταγμένου, ένοπλου σώματος της Ακτοφυλακής, πράγμα που υποδηλώνει μία ιστορική εξέλιξη από το ατομικό και το ιδιωτικό προς το συλλογικό και κρατικό όσον αφορά την ασφάλεια.

- Η πειρατεία υπήρξε το πρώτο, ιστορικά, έγκλημα το οποίο είχε δια-μορφωθεί στα αρχικά στάδιά του ως διεθνές έγκλημα (delictum iuris gentium)[134]. Προσεγγίζεται ως ένα ποινικό αδίκημα του  διεθνούς δικαίου, το οποίο νοείται ότι διαπράττεται στην ανοιχτή θάλασσα. Συνεπώς, προσβάλλει τη διαχρονική σταθερά της ελευθερίας της ναυσιπλοΐας στην ανοικτή θάλασσα, κυρίως με τη χρήση των ωκεανοπόρων πλοίων. Ειδικότερα, θεωρείται ότι νομικό αντικείμενο του εγκλήματος της πειρατείας είναι η ασφάλεια και η ελευθερία της κυκλοφορίας στην ελεύθερη θάλασσα[135]. Το αξιοσημείωτο σε αυτήν την εύστοχη παρατήρηση είναι ότι η κυκλοφορία είναι συνώνυμη της ελευθερίας με βάση την ετυμολογία της τελευταίας λέξης. Πράγματι, η λέξη αυτή  προέρχεται από τη λέξη «ελήλυθα», τύπο του Παρακειμένου του ρήματος «έρχομαι». Συνεπώς, η προσωπική ελευθερία συνίσταται κατά κυριολεξία στη φυσική ευχέρεια των κινήσεων, στη δυνατότητα της μετακίνησης από χώρο σε χώρο. Εξάλλου, η ασφάλεια, και αυτή αρχαιοελληνική λέξη για την οποία ωστόσο δεν διασώζεται η ετυμο-λογία, νοείται από τη φύση της ως η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος με την ελευθερία, δηλαδή ως προστασία από τον αυθαίρετο αποκλεισμό της κίνησης.

- Η πειρατεία παραδοσιακά συνδυάζεται στην πράξη συχνά και με το σύστοιχο έγκλημα της ληστείας στη στεριά, από τους πειρατές, πράγμα το οποίο είχε, ιδίως σε παλαιότερες εποχές, οδηγήσει σε τεχνικές λύσεις ανάγκης όπως η ιδιότυπη χωροταξία των κατοίκων των περιοχών που ήταν υψηλού κινδύνου για τις ληστρικές επιδρομές των πειρατών, με κλασικό παράδειγμα την επί 400 έτη απομάκρυνση των Κρητικών από τις παρα-θαλάσσιες περιοχές του ίδιου τους του νησιού, μέχρι και περίπου το 1930, με κατά κυριολεξία «κρησφύγετο» την ενδοχώρα. Αν η Κρήτη είναι ένα κρησ-φύγετο λόγω του ιδιάζοντος αναγλύφου της, για τον παραπάνω λόγο η ενδοχώρα της Κρήτης, ιδίως η ημιορεινή και ορεινή, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το ιστορικό «κρησφύγετο του κρησφυγέτου». Συνεπώς, το δίδυμο της πειρατείας και της ληστείας προσβάλλει την ελευθερία της ανοιχτής θάλασσας και την ελευθερία της ανάπτυξης της προσωπικότητας (ιδίως την ελευθερία της εγκατάστασης) στη στεριά, αντίστοιχα.

- Γενικότερα ο κίνδυνος της πειρατείας και των ληστρικών επιδρομών των πειρατών στη στεριά έχει παραδοσιακά δημιουργήσει ποικίλες πρακτι-κές αντιπειρατείας (πέρα από την προαναφερθείσα της ιδιάζουσας χωρο-ταξίας περιοχών όπως οι παραθαλάσσιες της Κρήτης), από τη μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα παραδοσιακή αρχιτεκτονική των αντιπειρατικών οικιών στην Ικαρία[136] και την κατασκευή των οικιών σε επαφή η μία με την άλλη σε περιοχές όπως η «Χώρα» της Νισύρου (Μανδράκι) μέχρι κυρίως τον εξοπλισμό των εμπορικών πλοίων για την άμυνά τους.

- Η πειρατεία, μολονότι διεθνές έγκλημα, εξαρτάται από τους μηχανι-σμούς ποινικής καταστολής που διαθέτουν τα κράτη, δυνάμει κυρίως της σταθεράς της οικουμενικής δικαιοδοσίας κατά την οποία κάθε κράτος έχει τη δικαιοδοσία να συλλάβει τους φερόμενους ως δράστες της πειρατείας και να τους δικάσει στα δικαστήριά του. Με την οικουμενική δικαιοδοσία υπονο-είται και οικουμενική δικαιοσύνη, με την έννοια ότι το επιλαμβανόμενο κράτος εκδικάζει την πειρατεία εφαρμόζοντας το διεθνές δίκαιο σε συνδυ-ασμό με το δικό του ουσιαστικό ποινικό δίκαιο. Προβληματισμό προκαλεί η περίπτωση ενός κράτους, όπως η Ελλάδα, που διευρύνει τη (σύστοιχη με την αρχή της οικουμενικής δικαιοδοσίας) αρχή της οικουμενικής δικαιοσύνης για την πειρατεία που λαμβάνει χώρα στον εθνικό θαλάσσιο χώρο τρίτου κράτους, οπότε δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι εφαρμόζεται το διεθνές δίκαιο της πειρατείας για να συλληφθεί η έννοια της πειρατείας. Κάποιες από τις εθνικές νομοθεσίες περιλαμβάνουν ιδιαίτερες  ρυθμίσεις του ουσιαστικού ποινικού δικαίου για την καταστολή αυτού του διεθνούς εγκλήματος. Δεν αποκλείεται μάλιστα ακόμη και η υιοθέτηση ιδιαίτερων εθνικών ρυθμίσεων στο χώρο της ποινικής δικονομίας, για την εκδίκαση αυτών των εγκλημάτων, όπως  μπορεί να θεωρηθεί ότι ισχύει στην ελληνική έννομη τάξη. Πράγματι, στο άρ. 97 του ελληνικού Συντάγματος τυπικά ο κανόνας είναι η εκδίκαση των διαφόρων κακουργημάτων από τα μεικτά ορκωτά δικαστήρια και τα μεικτά ορκωτά εφετεία σε πρώτο βαθμό και δεύτερο αντίστοιχα και ως εξαίρεση προβλέπεται η δικαιοδοσία των δικαστηρίων των εφετών (ειδικών εφετείων), όπως είναι σήμερα τα τριμελή εφετεία κακουργημάτων και τα πενταμελή εφετεία, σε πρώτο βαθμό και σε δεύτερο, αντίστοιχα.

- Τα δικαστήρια του κράτους που συλλαμβάνει τους φερόμενους ως πειρατές μπορούν να αποφασίζουν για τις ποινές που θα επιβληθούν και για τα μέτρα που θα ληφθούν όσον αφορά το πλοίο, με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος τρίτου που ενεργεί με καλή πίστη, σύμφωνα με το άρ. 105 της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας. Η μεταβίβαση της κυριότητας ενός πειρατικού πλοίου, για όσο χρονικό διάστημα το σκάφος βαρύνεται με αυτόν το χαρακτηρισμό, είναι άκυρη. Η ρύθμιση αυτή βρίσκει τη νομική της βάση στην εθιμικού δικαίου αρχή «pirata non mutat dominium»[137], δηλαδή «η πειρατεία δεν μεταβάλλει την κυριότητα», αρχή που υιοθετήθηκε για πρώτη φορά από τον προαναφερθέντα Ναυτικό Νόμο των Ροδίων.

- Η πειρατεία μπορεί να παραμένει ένα έγκλημα αμιγώς του διεθνούς δικαίου, χωρίς  να προβλέπεται ως έγκλημα σε περίπτωση κατά την οποία  οι επίμαχες πράξεις λαμβάνουν χώρα όχι στην ανοιχτή θάλασσα αλλά στον εθνικό θαλάσσιο χώρο. Αυτό σημαίνει ότι η πειρατεία έχει έναν εξωτερικό και διεθνή («κοσμοπολίτικο») χαρακτήρα απειλής για τα έννομα αγαθά του κράτους και των πολιτών του, παρά κατ’ ανάγκη και έναν εσωτερικό και εθνικό. Σε περίπτωση κατά την οποία η εγχώρια πειρατεία προβλέπεται ως έγκλημα, η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος ενδέχεται  να συμπίπτει με εκείνη της πειρατείας ως διεθνούς εγκλήματος αλλά μπορεί να είναι και διαφορετική. Σε κάθε περίπτωση, διευκρινίζεται ότι πολλές πράξεις πειρα-τείας γίνονται στην αιγιαλίτιδα ζώνη άλλων κρατών[138].

- Η πειρατεία μοιάζει με το άλλο έγκλημα του διεθνούς δικαίου, το δουλεμπόριο όπως αυτό γινόταν με τη θαλάσσια μεταφορά δούλων κυρίως από την Αφρική προς την Αμερική. Αν τις παλαιότερες εποχές ήταν στενά συνδεδεμένες οι δύο αυτές επικερδείς δραστηριότητες των θαλασσών, με χαρακτηριστική περίπτωση εκείνη του αραβικού καθεστώτος της Κρήτης όπως επισημάνθηκε, σήμερα βρίσκονται και οι δύο σε έξαρση σε διάφορες περιοχές του πλανήτη.

- Σε κάθε περίπτωση, η έννοια της «ασύμμετρης απειλής» μεταξύ κρατών και ιδιωτών (πειρατών), προσλαμβάνει πλέον μία ιδιαίτερη διάσταση, πέρα από τη γνωστή μεταξύ δυτικών κυρίως κρατών και της τρομοκρατικής οργά-νωσης Αλ Κάιντα, ιδίως μετά την 11^η Σεπτεμβρίου 2001. Είναι επίσης αξιοπρόσεκτο ότι επαληθεύεται και το φαινόμενο του μαχητικού συγκρητι-σμού δεδομένου ότι το NATO και κυρίως η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναπτύσ-σουν καινοτόμες δράσεις αντιπειρατείας. Ιδιαίτερα όσον αφορά την Ένωση, αυτή για πρώτη φορά ανέπτυξε στρατιωτική επιχείρηση του Πολεμικού Ναυτικού, στην οποία η Ελλάδα έπαιξε ηγετικό ρόλο στο χρονικό διάστημα της συμμετοχής της. Συνεπώς, για μία ακόμη φορά ο αγωνιστικός συγκρη-τισμός ενέχει καταστατικά στοιχεία διαμόρφωσης μίας δημόσιας πολιτικής, στον τομέα της ασφάλειας και άμυνας.

 

 

  

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

ΤΗΣ ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ

 

2.1. Μοντέλα ενάλιας λαθρομετανάστευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εντοπίζονται δύο μοντέλα λαθρομετανάστευσης, το ένα ονομάζεται «δυτικό» και αντιμετωπίζεται από την  Ισπανία και τη Μάλτα (μεγάλες θαλάσσιες αποστάσεις μεταξύ χώρας προέλευσης και χώρας προορισμού – χρήση μεγάλων πλοίων – μεταφορά αριθμητικά μεγά-λων φορτίων λαθρομεταναστών “on block”). Ειδικότερα, ο Κανονισμός Δουβλίνο II (ΕΚ 343/2003) είναι ένα από τα κύρια νομικά εργαλεία του κοινού συστήματος ασύλου, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και με λίγες εξαιρέ-σεις (κατά τα άρ. 6-10) η ευθύνη βαρύνει το κράτος μέλος διαμέσου του οποίου ο αιτών άσυλο για πρώτη φορά εισέρχεται στην ευρωπαϊκή επι-κράτεια. Συνεπώς, το Δουβλίνο ΙΙ δίνει μεγάλη έμφαση στις μεθοριακές χώρες, όπως η Μάλτα η οποία δέχθηκε το 90% των αιτήσεων ασύλου που κατατέθηκαν στην Ευρώπη κατά το πρώτο ήμισυ του 2010. Για παράδειγμα, από μία πρόσφατη έρευνα Σομαλών γυναικών που παράνομα εισήλθαν στη Μάλτα, εκτιμάται ότι ο συνοριακός έλεγχος που λειτουργεί στο σημείο της άφιξης ταυτόχρονα και συγκρατεί και τιμωρεί τις γυναίκες, ακόμη και όταν αυτές γίνονται νομικά δεκτές και απελευθερώνονται, διατηρώντας τες σε ένα συνεχές νομικό «καθεστώς άφιξης»[139]. Είναι ενδεικτικό ότι μία Σομαλή, που επέστρεψε στη Μάλτα από τη Σουηδία δυνάμει της σχετικής πρόβλεψης στο Δουβλίνο ΙΙ, δήλωσε ότι η Σουηδία είναι πολύ καλύτερη, ακόμη και η Ολλανδία, και έτσι είναι και η Ελλάδα.

Το σύστοιχο μοντέλο λαθρομετανάστευσης ονομάζεται «ανατολικό – ελληνικό». Περιλαμβάνονται σε αυτό μικρές διανυόμενες θαλάσσιες από-στάσεις, τελείως διαφορετικός modus operandi εγκληματικών δικτύων,  μεγάλος αριθμός περιστατικών με χρήση σκαφών διαφόρων τύπων, που μπορεί να μεταφέρουν, μεγάλου εύρους, αριθμούς λαθρομεταναστών. Τελευταία και με τις αποφάσεις τους τα αρμόδια όργανα, οι υπηρεσίες και οι οργανισμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης (π.χ. η Frontex), φαίνεται πως στρέ-φουν το ενδιαφέρον τους στη «δυτική» πύλη, προσεγγίζοντας σε δεύτερο βαθμό το πρόβλημα που διαχειρίζεται η Ελλάδα[140]. Ωστόσο, πλέον προβάλ-λει και η Κρήτη ως μία σημαντική θαλάσσια πύλη μεταναστών. Πρόκειται για ένα πρόβλημα που γνωρίζει έξαρση εδώ και λίγο καιρό με αποτέλεσμα κρητικές αρχές να ζητούν τον έλεγχο των ακτών για την αποτροπή του φαινομένου αυτού. Για παράδειγμα, στις 9 Ιουλίου 2013 130 αλλοδαποί αραβικής καταγωγής εντοπίστηκαν από τις λιμενικές αρχές στη θαλάσσια περιοχή νοτιοανατολικά της Κρήτης. Λίγες ημέρες πριν, το Λιμενικό Σώμα - Ελληνική Ακτοφυλακή κλήθηκε να διαχειριστεί ένα ακόμα περιστατικό, στη θαλάσσια περιοχή της Βιάννου όπου 23 λαθρομετανάστες διασώθηκαν από το σκάφος που τους μετέφερε και το οποίο έπιασε φωτιά. Εκφράζεται προ-βληματισμός για την αύξηση των κρουσμάτων λαθρομετανάστευσης, με δεδομένη την πολιτική αστάθεια που επικρατεί στις αραβικές χώρες, στο πλαίσιο της αποκληθείσας «Αραβικής Ανοίξεως». Συναφής είναι και η προαναφερθείσα δυσμενής εξέλιξη με την εσωτερική πολιτική αστάθεια στη Λιβύη.  

 

2.2. Συσχέτιση της λαθροδιακίνησης με την πειρατεία και το δουλεμπόριο.

Η λαθροδιακίνηση μεταναστών δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη και μεταφορά δούλων, πλην όμως συχνά χρησιμοποιείται ο εντυπωσιακός όρος «δου-λέμποροι» από τα ΜΜΕ για να δηλωθούν οι λαθροδιακινητές μεταναστών αδιακρίτως. Σε κάθε περίπτωση, η παράνομη διακίνηση μπορεί να παρα-βληθεί με τις πρακτικές της πειρατείας και να συσχετιστεί με τη δουλεία.

Ειδικότερα, τα δύο μοντέλα της ενάλιας λαθρομετανάστευσης παρου-σιάζουν σημαντικές ομοιότητες με τα δύο άτυπα μοντέλα της σύγχρονης πειρατείας. Από τη μια πλευρά, το δυτικό μοντέλο θυμίζει την περίπτωση των πειρατικών επιδρομών σε περιοχές εκτός του Κόλπου του Άντεν, ιδίως στα Στενά της Μάλακκας, καθώς και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποιούνται μεγάλα πλοία. Από την άλλη πλευρά, το «ανατολικό – ελληνικό» μοντέλο είναι συγκρίσιμο με τα κρούσματα πειρατείας στα ανοιχτά της Σομαλίας καθώς πρόκειται για επεμβάσεις από μικρά, ταχύπλοα σκάφη, όπως μικρά είναι τα σκάφη στην περίπτωση της περαίωσης από τα τουρκικά παράλια στις ακτές των ελληνικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου.

 

______________________________________________________________

 

ΣΧΗΜΑ 3.

ΜΟΝΤΕΛΑ ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ

 

Α. Δυτικό μοντέλο λαθρομετανάστευσης

1. Μεγάλες θαλάσσιες αποστάσεις       

μεταξύ χώρας προέλευσης και χώρας  προορισμού.

2. Χρήση μεγάλων πλοίων λαθρο-μετανάστευσης

3.Μεταφορά αριθμητικά μεγάλων φορτίων λαθρομεταναστών “on block”.

 

 

 

 

Β. Ανατολικό – Ελληνικό μοντέλο λαθρομετανάστευσης

1. Μικρές διανυόμενες θαλάσσιες αποστάσεις.

2. Τελείως διαφορετικός προς εκείνον του Δυτικού Μοντέλου modus operandi εγκληματικών δι-κτύων.

3. Μεγάλος αριθμός περιστατικών με χρήση σκαφών διαφόρων τύ-πων, που μπορεί να μεταφέρουν, μεγάλου εύρους, αριθμούς λαθρο-μεταναστών.

ΠΑΡΟΜΟΙΟ ΜΕ

Α. ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ                    ΣΤΑ ΣΤΕΝΑ ΤΗΣ ΜΑΛΑΚΚΑΣ

1. Επεμβάσεις από σχετικώς μεγά-λα πλοία.

 

Β.   ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΤΗΣ ΣΟΜΑΛΙΑΣ

1. Επεμβάσεις από μικρά ταχύ-πλοα.